Autor

Opracował (wprowadzenie, tłumaczenie, analiza gramatyczna i syntaktyczna, objaśnienia)
Andrzej Babkiewicz (indika 2024)

ईशोपनिषद्

Īśopaniṣad

Upaniszad Īśa

Upaniszady (od: upa-ni-sad – przysiadać się; wyraz posiada dwie formy: upaniṣad – rodzaj żeński f. / upaniṣada – rodzaj nijaki n.) konstytuują najmłodszą warstwę literatury wedyjskiej. Powiązane były z jedną z czterech Wed (saṁhitā), a umieszczane pod koniec młodszych wedyjskich warstw – brāhmaṇa, āraṇyaka – dlatego wspólnie nazywane są końcem Wedy (vedānta).

Upaniszad Īśa (nazywany tak od wyrazu rozpoczynającego utwór) stanowi ostatni (czterdziesty) rozdział Białej Jadźurwedy w redakcji wadźasanijów (dlatego nazywany jest również vājasaneyi-saṁhitopaniṣad). To jeden z najkrótszych, a zarazem najpopularniejszych upaniszad. Umieszczany jako pierwszy na liście dziesięciu głównych (mukhya) upaniszad:

īśa-kena-katha-praśna-
muṇḍa-māṇdukya-tittiriḥ |
aitareyaṁ ca cchāndogyam
bṛhad-āraṇyakam tathā ||

Iśa, Kena, Katha, Praśna,
Munda, Mandukja, Tittiri,
Aitareja i Ćhandogja,
Bryhadaranjaka z nimi.

Cała dziesiątka (oraz upaniszad Śvetāśvatara) została skomentowana przez założyciela szkoły niedualnej wedanty (advaita-vedānta) Śankarę (Śaṅkara). Īśa doczekał się również licznych innych komentarzy we wszystkich szkołach wedanty. Jest też często parafrazowany w literaturze puranicznej (przykłady często cytuje Madhva w swoim komentarzu). W niniejszym opracowaniu w objaśnieniach odnoszę się do czterech komentatorów [1]:

1. Śaṅkara (VIII w.)
2. Madhva (1238-1317)
3. Vedānta Deśika (1268-1370)
4. Baladeva Vidyābhūṣaṇa (?-1768)

Datowanie upaniszadu Īśa, podobnie jak w ogólności całej grupy tych tekstów, jest wielce niepewne. Przyjmuje się, że jest on jednym z najstarszych i mógł powstać tuż po Bryhadaranjace i Ćhandogii, które uważane są za najstarsze, jeszcze przed powstaniem kanonu palijskiego (buddyzm) i dźinijskiego, czyli gdzieś między VI a III w. p.n.e. Winternitz (History of Indian Literature) uważa, że może być on jeszcze upaniszadem przedbuddyjskim. Jest pisany metrycznie, najczęściej ośmiozgłoskowcem (anuṣṭubh, dwie linijki, 4 pady po 8 sylab), choć metrum utworu jest nieregularne, a czasem w obrębie jednej strofy występują różne metra np.Īśa-up 5: anuṣṭubh (8 sylab), uṣṇik (7 sylab), bṛhatī (9 sylab).

Najpopularniejszą redakcją upaniszadu Īśā jest redakcja kanwy (kāṇva-śākhā), w której tekst posiada 18 strof. Inna redakcja (mādhyaṁdina) różni się nieco układem strof np. nie posiada osiemnastej, a strofy począwszy od dziewiątej są przemieszane.

W języku polskim upaniszad Īśa doczekał się kilku tłumaczeń, które to publikujemy na niniejszej stronie:

Stanisław Michalski; Upaniszady, Ultima Thule, Warszawa, Kraków 1913 (Wydawnictwo Miniatura, Seria Biblioteka Orientalna, 1991).
Bhaktivedanta Swami; Śrī Īśopaniṣad, BBT 1994.
Marta Kudelska; Upaniszady, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
Nina Budziszewska (joga-abc).
Andrzej Babkiewicz (indika 2024).

Struktura utworu i tematyka kolejnych strof:

strofa 1. Natura rzeczy (tattva): wszystko jest własnością Boga (Īśa)
strofa 2. Temat: czyn (karman), który nie wiąże
strofa 3. Przyczyna więzów: zabicie jaźni (ātman)
strofy 4-8. Opis Absolutu i rezultat jego poznania: brak omroczenia i rozpaczy
strofy 9-11. Wiedza i niewiedza (vidyā, avidyā)
strofy 12-14. Nieprzejawione i przejawione (asambhūti, sambhūti)
strofy 15-18. Modlitwa przedśmiertna (recytowana podczas rytów pogrzebowych)

[1] Angielskie tłumaczenie komentarzy: Īśopaniṣad with the commentaries of Mahavācārya, Vedānta Deśika, Baladeva Vidyābhūṣaṇa, Bhaktivinoda Thākura, translated by H.H. Bhānu Swāmī, Sri Vaikunta Enterprises, 2006.

पूर्णमदह् पूर्णमिदम् पूर्णात् पूर्णमुदच्यते |
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ||

Inwokacja:

pūrṇam adah pūrṇam idam
pūrṇāt pūrṇam udacyate 
|
pūrṇasya pūrṇam ādāya
pūrṇam evāvaśiṣyate
||

ईशा वास्यम् इदं सर्वं यत् किञ्च जगत्यां जगत् |
तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्य स्विद् धनम् ||१||

īśāvāsyam idaṃ sarvaṃ
yat kiñca jagatyāṃ jagat |
tena tyaktena bhuñjīthā
gṛdhaḥ kasya svid dhanam ||1||

कुर्वन्न् एवेह कर्माणि जिजीविषेच् छतं समाः |
एवं त्वयि नान्यथेतो ऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे ||२||

kurvann eveha karmāṇi
jijīviṣec chataṃ samāḥ |
evaṃ tvayi nānyatheto ’sti
na karma lipyate nare ||2||

असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसावृताः |
तांस् ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः ||३||

asuryā nāma te lokā
andhena tamasāvṛtāḥ |
tāṃs te pretyābhigacchanti
ye ke cātma-hano janāḥ ||3||

अनेजद् एकं मनसो जवीयो नैनद् देवा आप्नुवन् पूर्वम् अर्षत् |
तद् धावतो ऽन्यान् अत्येति तिष्ठत् तस्मिन्न् अपो मातरिश्वा दधाति ||४||

anejad ekaṃ manaso javīyo
nainad devā āpnuvan pūrvam arṣat |
tad dhāvato 'nyān atyeti tiṣṭhat
tasminn apo mātariśvā dadhāti ||4||

तदेजति तन् नैजति तद् दूरे तद् वन्तिके |
तद् अन्तर् अस्य सर्वस्य तद् उ सर्वस्यास्य बाह्यतः ||५||

tad ejati tan naijati
tad dūre tad v antike |
tad antar asya sarvasya
tad u sarvasyāsya bāhyataḥ ||5||

यस् तु सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति |
सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते ||६||

yas tu sarvāṇi bhūtāny
ātmany evānupaśyati |
sarva-bhūteṣu cātmānaṃ
tato na vijugupsate ||6||

यस्मिन् सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूद् विजानतः |
तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ||७||

yasmin sarvāṇi bhūtāny
ātmaivābhūd vijānataḥ |
tatra ko mohaḥ kaḥ śoka
ekatvam anupaśyataḥ ||7||

स पर्यगाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविरं शुद्धमपापविद्धम् |
कविर् मनीषी परिभूः स्ययम्भूर् याथातथ्यतो ऽर्थान् व्यदधाच् छाश्वतीभ्यः समाभ्यः ||८||

sa paryagāc chukram akāyam avraṇam
asnāviraṃ śuddham apāpa-viddham |
kavir manīṣī paribhūḥ syayambhūr
yāthātathyato ’rthān vyadadhāc chāśvatībhyaḥ samābhyaḥ ||8||

अन्धं तमः प्रविशन्ति ये ऽविद्यामुपासते |
ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायां रताः ||९||

andhaṃ tamaḥ praviśanti
ye 'vidyām upāsate |
tato bhūya iva te tamo
ya u vidyāyāṃ ratāḥ ||9||

अन्यदेवाहुर् विद्यया अन्यद् आहुरविद्यया |
इति शुश्रुम धीराणां ये नस् तद् विचचक्षिरे ||१०||

anyad evāhur vidyayā
anyad āhur avidyayā |
iti śuśruma dhīrāṇāṃ
ye nas tad vicacakṣire ||10||

विद्यां चाविद्यां च यस् तद् वेदोभयं सह |
अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते ||११||

vidyāṃ cāvidyāṃ ca yas
tad vedobhayaṃ saha |
avidyayā mṛtyuṃ tīrtvā
vidyayāmṛtam aśnute ||11||

अन्धं तमः प्रविशन्ति ये ऽसम्भूतिमुपासते |
ततो भूय इव ते तमो य उ सम्भूत्यां रताः ||१२||

andhaṃ tamaḥ praviśanti
ye ’sambhūtim upāsate |
tato bhūya iva te tamo
ya u sambhūtyāṃ ratāḥ ||12||

अन्यदेवाहुः संभवादन्यद् आहुरसंभवात् |
इति शुश्रुम धीराणां ये नस् तद् विचचक्षिरे ||१३||

anyad evāhuḥ saṃbhavād
anyad āhur asaṃbhavāt |
iti śuśruma dhīrāṇāṃ
ye nas tad vicacakṣire ||13||

संभूतिं च विनाशं च यस् तद् वेदोभयं सह |
विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा संभूत्यामृतमश्नुते ||१४||

saṃbhūtiṃ ca vināśaṃ ca
yas tad vedobhayaṃ saha |
vināśena mṛtyuṃ tīrtvā
saṃbhūtyāmṛtam aśnute ||14||

हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम् |
तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये ||१५||

hiraṇmayena pātreṇa
satyasyāpihitaṃ mukham |
tat tvaṃ pūṣann apāvṛṇu
satya-dharmāya dṛṣṭaye ||15||

पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन् समूह तेजः |
यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि यो ऽसाव् असौ पुरुषः सो ऽहम् अस्मि ||१६||

pūṣann ekarṣe yama sūrya
prājāpatya
vyūha raśmīn samūha tejaḥ |
yat te rūpaṃ kalyāṇatamaṃ
tat te paśyāmi
yo 'sāv asau puruṣaḥ so 'ham asmi ||16||

वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्तं शरीरम् |
ॐ क्रतो स्मर कृतं स्मर क्रतो स्मर कृतं स्मर ||१७||

vāyur anilam amṛtam
athedaṃ bhasmāntaṃ śarīram |
oṃ krato smara kṛtaṃ smara
krato smara kṛtaṃ smara ||17||

अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् |
युयोध्यस्मज् जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम-उक्तिं विधेम ||१८||

agne naya supathā rāye asmān
viśvāni deva vayunāni vidvān |
yuyodhy asmaj juhurāṇam eno
bhūyiṣṭhāṃ te nama-uktiṃ vidhema ||18||