Autorzy
Opracowali (indika 2024):
(tłumaczenie)
Joanna Jurewicz
(komitet redakcyjny)
Andrzej Babkiewicz, Joanna Jurewicz, Monika Nowakowska,
Sven Sellmer, Przemysław Szczurek, Anna Trynkowska
(redakcja techniczna)
Karina Babkiewicz
(przygotowanie tekstu, skład, zamieszczenie na stronie)
Sven Sellmer i Andrzej Babkiewicz
Tłumaczenie finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2017–2023, numer projektu 0357/NPRH5/H22/84/2017.
महाभारत
Mahābhārata
6. Księga Bhiszmy (bhīṣma-parvan)
***
6.41-117 Księga pokonania Bhiszmy (bhīṣma-vadha)
6.83-92 Ósmy dzień bitwy (aṣṭama-yuddha-divasa)
6.92. Odwrót wojsk (senāpahāra)
Streszczenie rozdziału:
- Atak Pandawów na Kaurawów w odwecie za śmierć Irawanta.
- Opis pola bitwy.
saṃjaya uvāca
putraṃ tu nihataṃ śrutvā irāvantaṃ dhanaṃjayaḥ |
duḥkhena mahatāviṣṭo niḥśvasan pannago yathā ||6.92.1||
abravīt samare rājan vāsudevam idaṃ vacaḥ |
idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā ||6.92.2||
kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca kṣayaṃ ghoraṃ mahāmatiḥ |
tato nivārayitavān dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram ||6.92.3||
avadhyā bahavo vīrāḥ saṃgrāme madhusūdana |
nihatāḥ kauravaiḥ saṃkhye tathāsmābhiś ca te hatāḥ ||6.92.4||
arthahetor naraśreṣṭha kriyate karma kutsitam |
dhig arthān yatkṛte hy evaṃ kriyate jñātisaṃkṣayaḥ ||6.92.5||
adhanasya mṛtaṃ śreyo na ca jñātivadhād dhanam |
kiṃ nu prāpsyāmahe kṛṣṇa hatvā jñātīn samāgatān ||6.92.6||
duryodhanāparādhena śakuneḥ saubalasya ca |
kṣatriyā nidhanaṃ yānti karṇadurmantritena ca ||6.92.7||
idānīṃ ca vijānāmi sukṛtaṃ madhusūdana |
kṛtaṃ rājñā mahābāho yācatā sma suyodhanam |
rājyārdhaṃ pañca vā grāmān nākārṣīt sa ca durmatiḥ ||6.92.8||
dṛṣṭvā hi kṣatriyāñ śūrāñ śayānān dharaṇītale |
nindāmi bhṛśam ātmānaṃ dhig astu kṣatrajīvikām ||6.92.9||
aśaktam iti mām ete jñāsyanti kṣatriyā raṇe |
yuddhaṃ mamaibhirucitaṃ jñātibhir madhusūdana ||6.92.10||
saṃcodaya hayān kṣipraṃ dhārtarāṣṭracamūṃ prati |
pratariṣye mahāpāraṃ bhujābhyāṃ samarodadhim |
nāyaṃ klībayituṃ kālo vidyate mādhava kva cit ||6.92.11||
evam uktas tu pārthena keśavaḥ paravīrahā |
codayām āsa tān aśvān pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ ||6.92.12||
atha śabdo mahān āsīt tava sainyasya bhārata |
mārutoddhūtavegasya sāgarasyeva parvaṇi ||6.92.13||
aparāhṇe mahārāja saṃgrāmaḥ samapadyata |
parjanyasamanirghoṣo bhīṣmasya saha pāṇḍavaiḥ ||6.92.14||
tato rājaṃs tava sutā bhīmasenam upādravan |
parivārya raṇe droṇaṃ vasavo vāsavaṃ yathā ||6.92.15||
tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ kṛpaś ca rathināṃ varaḥ |
bhagadattaḥ suśarmā ca dhanaṃjayam upādravan ||6.92.16||
hārdikyo bāhlikaś caiva sātyakiṃ samabhidrutau |
ambaṣṭhakas tu nṛpatir abhimanyum avārayat ||6.92.17||
śeṣās tv anye mahārāja śeṣān eva mahārathān |
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham ||6.92.18||
bhīmasenas tu saṃprekṣya putrāṃs tava janeśvara |
prajajvāla raṇe kruddho haviṣā havyavāḍ iva ||6.92.19||
putrās tu tava kaunteyaṃ chādayāṃ cakrire śaraiḥ |
prāvṛṣīva mahārāja jaladāḥ parvataṃ yathā ||6.92.20||
sa cchādyamāno bahudhā putrais tava viśāṃ pate |
sṛkkiṇī vilihan vīraḥ śārdūla iva darpitaḥ ||6.92.21||
vyūḍhoraskaṃ tato bhīmaḥ pātayām āsa pārthiva |
kṣurapreṇa sutīkṣṇena so 'bhavad gatajīvitaḥ ||6.92.22||
apareṇa tu bhallena pītena niśitena ca |
apātayat kuṇḍalinaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā ||6.92.23||
tataḥ suniśitān pītān samādatta śilīmukhān |
sa sapta tvarayā yuktaḥ putrāṃs te prāpya māriṣa ||6.92.24||
preṣitā bhīmasenena śarās te dṛḍhadhanvanā |
apātayanta putrāṃs te rathebhyaḥ sumahārathān ||6.92.25||
anādhṛṣṭiṃ kuṇḍabhedaṃ vairāṭaṃ dīrghalocanam |
dīrghabāhuṃ subāhuṃ ca tathaiva kanakadhvajam ||6.92.26||
prapatanta sma te vīrā virejur bharatarṣabha |
vasante puṣpaśabalāś cūtāḥ prapatitā iva ||6.92.27||
tataḥ pradudruvuḥ śeṣāḥ putrās tava viśāṃ pate |
taṃ kālam iva manyanto bhīmasenaṃ mahābalam ||6.92.28||
droṇas tu samare vīraṃ nirdahantaṃ sutāṃs tava |
yathādriṃ vāridhārābhiḥ samantād vyakirac charaiḥ ||6.92.29||
tatrādbhutam apaśyāma kuntīputrasya pauruṣam |
droṇena vāryamāṇo 'pi nijaghne yat sutāṃs tava ||6.92.30||
yathā hi govṛṣo varṣaṃ saṃdhārayati khāt patat |
bhīmas tathā droṇamuktaṃ śaravarṣam adīdharat ||6.92.31||
adbhutaṃ ca mahārāja tatra cakre vṛkodaraḥ |
yat putrāṃs te 'vadhīt saṃkhye droṇaṃ caiva nyayodhayat ||6.92.32||
putreṣu tava vīreṣu cikrīḍārjunapūrvajaḥ |
mṛgeṣv iva mahārāja caran vyāghro mahābalaḥ ||6.92.33||
yathā vā paśumadhyastho drāvayeta paśūn vṛkaḥ |
vṛkodaras tava sutāṃs tathā vyadrāvayad raṇe ||6.92.34||
gāṅgeyo bhagadattaś ca gautamaś ca mahārathaḥ |
pāṇḍavaṃ rabhasaṃ yuddhe vārayām āsur arjunam ||6.92.35||
astrair astrāṇi saṃvārya teṣāṃ so 'tiratho raṇe |
pravīrāṃs tava sainyeṣu preṣayām āsa mṛtyave ||6.92.36||
abhimanyuś ca rājānam ambaṣṭhaṃ lokaviśrutam |
virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ kārayām āsa sāyakaiḥ ||6.92.37||
viratho vadhyamānaḥ sa saubhadreṇa yaśasvinā |
avaplutya rathāt tūrṇaṃ savrīḍo manujādhipaḥ ||6.92.38||
asiṃ cikṣepa samare saubhadrasya mahātmanaḥ |
āruroha rathaṃ caiva hārdikyasya mahātmanaḥ ||6.92.39||
āpatantaṃ tu nistriṃśaṃ yuddhamārgaviśāradaḥ |
lāghavād vyaṃsayām āsa saubhadraḥ paravīrahā ||6.92.40||
vyaṃsitaṃ vīkṣya nistriṃśaṃ saubhadreṇa raṇe tadā |
sādhu sādhv iti sainyānāṃ praṇādo 'bhūd viśāṃ pate ||6.92.41||
dhṛṣṭadyumnamukhās tv anye tava sainyam ayodhayan |
tathaiva tāvakāḥ sarve pāṇḍusainyam ayodhayan ||6.92.42||
tatrākrando mahān āsīt tava teṣāṃ ca bhārata |
nighnatāṃ bhṛśam anyonyaṃ kurvatāṃ karma duṣkaram ||6.92.43||
anyonyaṃ hi raṇe śūrāḥ keśeṣv ākṣipya māriṣa |
nakhair dantair ayudhyanta muṣṭibhir jānubhis tathā ||6.92.44||
bāhubhiś ca talaiś caiva nistriṃśaiś ca susaṃśitaiḥ |
vivaraṃ prāpya cānyonyam anayan yamasādanam ||6.92.45||
nyahanac ca pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ raṇe |
vyākulīkṛtasaṃkalpā yuyudhus tatra mānavāḥ ||6.92.46||
raṇe cārūṇi cāpāni hemapṛṣṭhāni bhārata |
hatānām apaviddhāni kalāpāś ca mahādhanāḥ ||6.92.47||
jātarūpamayaiḥ puṅkhai rājataiś ca śitāḥ śarāḥ |
tailadhautā vyarājanta nirmuktabhujagopamāḥ ||6.92.48||
hastidantatsarūn khaḍgāñ jātarūpapariṣkṛtān |
carmāṇi cāpaviddhāni rukmapṛṣṭhāni dhanvinām ||6.92.49||
suvarṇavikṛtaprāsān paṭṭiśān hemabhūṣitān |
jātarūpamayāś carṣṭīḥ śaktyaś ca kanakojjvalāḥ ||6.92.50||
apakṛttāś ca patitā musalāni gurūṇi ca |
parighān paṭṭiśāṃś caiva bhiṇḍipālāṃś ca māriṣa ||6.92.51||
patitāṃs tomarāṃś cāpi citrā hemapariṣkṛtāḥ |
kuthāś ca bahudhākārāś cāmaravyajanāni ca ||6.92.52||
nānāvidhāni śastrāṇi visṛjya patitā narāḥ |
jīvanta iva dṛśyante gatasattvā mahārathāḥ ||6.92.53||
gadāvimathitair gātrair musalair bhinnamastakāḥ |
gajavājirathakṣuṇṇāḥ śerate sma narāḥ kṣitau ||6.92.54||
tathaivāśvanṛnāgānāṃ śarīrair ābabhau tadā |
saṃchannā vasudhā rājan parvatair iva sarvataḥ ||6.92.55||
samare patitaiś caiva śaktyṛṣṭiśaratomaraiḥ |
nistriṃśaiḥ paṭṭiśaiḥ prāsair ayaskuntaiḥ paraśvadhaiḥ ||6.92.56||
parighair bhiṇḍipālaiś ca śataghnībhis tathaiva ca |
śarīraiḥ śastrabhinnaiś ca samāstīryata medinī ||6.92.57||
niḥśabdair alpaśabdaiś ca śoṇitaughapariplutaiḥ |
gatāsubhir amitraghna vibabhau saṃvṛtā mahī ||6.92.58||
satalatraiḥ sakeyūrair bāhubhiś candanokṣitaiḥ |
hastihastopamaiś chinnair ūrubhiś ca tarasvinām ||6.92.59||
baddhacūḍāmaṇidharaiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ |
patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī ||6.92.60||
kavacaiḥ śoṇitādigdhair viprakīrṇaiś ca kāñcanaiḥ |
rarāja subhṛśaṃ bhūmiḥ śāntārcibhir ivānalaiḥ ||6.92.61||
vipraviddhaiḥ kalāpaiś ca patitaiś ca śarāsanaiḥ |
viprakīrṇaiḥ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ samantataḥ ||6.92.62||
rathaiś ca bahubhir bhagnaiḥ kiṅkiṇījālamālibhiḥ |
vājibhiś ca hataiḥ kīrṇaiḥ srastajihvaiḥ saśoṇitaiḥ ||6.92.63||
anukarṣaiḥ patākābhir upāsaṅgair dhvajair api |
pravīrāṇāṃ mahāśaṅkhair viprakīrṇaiś ca pāṇḍuraiḥ ||6.92.64||
srastahastaiś ca mātaṅgaiḥ śayānair vibabhau mahī |
nānārūpair alaṃkāraiḥ pramadevābhyalaṃkṛtā ||6.92.65||
dantibhiś cāparais tatra saprāsair gāḍhavedanaiḥ |
karaiḥ śabdaṃ vimuñcadbhiḥ śīkaraṃ ca muhur muhuḥ |
vibabhau tad raṇasthānaṃ dhamyamānair ivācalaiḥ ||6.92.66||
nānārāgaiḥ kambalaiś ca paristomaiś ca dantinām |
vaiḍūryamaṇidaṇḍaiś ca patitair aṅkuśaiḥ śubhaiḥ ||6.92.67||
ghaṇṭābhiś ca gajendrāṇāṃ patitābhiḥ samantataḥ |
vighāṭitavicitrābhiḥ kuthābhī rāṅkavais tathā ||6.92.68||
graiveyaiś citrarūpaiś ca rukmakakṣyābhir eva ca |
yantraiś ca bahudhā chinnais tomaraiś ca sakampanaiḥ ||6.92.69||
aśvānāṃ reṇukapilai rukmacchannair uraśchadaiḥ |
sādināṃ ca bhujaiś chinnaiḥ patitaiḥ sāṅgadais tathā ||6.92.70||
prāsaiś ca vimalais tīkṣṇair vimalābhis tatharṣṭibhiḥ |
uṣṇīṣaiś ca tathā chinnaiḥ praviddhaiś ca tatas tataḥ ||6.92.71||
vicitrair ardhacandraiś ca jātarūpapariṣkṛtaiḥ |
aśvāstaraparistomai rāṅkavair mṛditais tathā ||6.92.72||
narendracūḍāmaṇibhir vicitraiś ca mahādhanaiḥ |
chatrais tathāpaviddhaiś ca cāmaravyajanair api ||6.92.73||
padmendudyutibhiś caiva vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ |
kLptaśmaśrubhir atyarthaṃ vīrāṇāṃ samalaṃkṛtaiḥ ||6.92.74||
apaviddhair mahārāja suvarṇojjvalakuṇḍalaiḥ |
grahanakṣatraśabalā dyaur ivāsīd vasuṃdharā ||6.92.75||
evam ete mahāsene mṛdite tatra bhārata |
parasparaṃ samāsādya tava teṣāṃ ca saṃyuge ||6.92.76||
teṣu śrānteṣu bhagneṣu mṛditeṣu ca bhārata |
rātriḥ samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam ||6.92.77||
tato 'vahāraṃ sainyānāṃ pracakruḥ kurupāṇḍavāḥ |
ghore niśāmukhe raudre vartamāne sudāruṇe ||6.92.78||
avahāraṃ tataḥ kṛtvā sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ |
nyaviśanta yathākālaṃ gatvā svaśibiraṃ tadā ||6.92.79||
I rzekł Sańdźaja:
Wielki ból przejął Zdobywcę-Skarbu, gdy usłyszał, że Irawant nie żyje, ze świstem brał oddech niczym wąż, a potem odezwał się do Wasudewy, o królu:
– Czyż przemądry Widura na zgromadzeniu nie przewidział tej strasznej zagłady Kurów i Pandawów? To dlatego próbował odwieść od niej króla Dhrytarasztrę. Tylu bohaterów zabiliśmy my i Kaurawowie w tej wojnie – bohaterów, których zabić nie powinniśmy byli, o zabójco Madhu! [5] A te wszystkie godne pogardy czyny uczyniliśmy po to, by zdobyć bogactwo! Hańba bogactwu, przez które do takiej rzezi dochodzi! Lepsza śmierć w ubóstwie niż bogactwo zdobyte dzięki morderstwu własnych krewnych! Co nam przyjdzie z tego, o Kryszno, że własną rodzinę uśmiercimy? To Durjodhany i Śakuniego Syna Subali wina, że kszatrijowie na śmierć idą. I złe rady Karny też się do tego przyczyniły. Dopiero teraz widzę, jak dobrze zachował się nasz król Judhiszthira, gdy prosił Sujodhanę, Zabójco Madhu, o połowę królestwa albo chociaż o pięć wiosek. Ale ten nikczemnik wzgardził tą prośbą. A przecież, gdy patrzę na tych kszatrijów mężnych, martwych na ziemi leżących, sam sobą pogardzam. [10] Hańba życiu kszatriji! Pomyślą wojownicy, że nie mam woli walki, bo nie widzi mi się ta wojna z krewniakami, o zabójco Madhu! Ale popędzaj konie! Jedźmy na wojsko Synów Dhrytarasztry! Siłą mych ramion przepłynę to wielkie morze wojny i na drugi brzeg dotrę! To nie czas, by trzebieńcem się okazać, Madhawo!
Gdy Keśawa, zabójca wrogów, usłyszał te słowa Pandawy, pogonił konie białe, niczym wiatr chyże. A wśród twoich wojsk krzyk wielki się rozległ, Bharato, huczący jak morze wzbierające, gdy sztorm się rozhula. I w drugiej połowie dnia, o wielki królu, rozpoczęła się rozgłośna bitwa Bhiszmy z Pandawami. [15] Twoi synowie, królu, podbiegają do Bhimaseny, osłaniając Dronę, jak Wasu Indrę Wasawę ongiś osłaniali. Bhiszma Syn Śantanu i Krypa, najlepszy wśród rydwanników, Bhagadatta i Suśarman ruszają na Zdobywcę-Skarbu. Syn Hardiki Krytawarman razem Bahliką atakują Satjakiego, król Ambasztha – Abhimanju, a pozostali wielcy rydwannicy – siebie nawzajem. I rozpoczyna się rzeź straszna, grozę budząca.
Na widok twoich synów, o władco ludów, Bhimasena wściekłością zapłonął jak ogień obiatą podlany. [20] Tamci strzałami zakrywają Syna Kunti, mój królu, jak w porze deszczu chmury górę wód strugami. A on, panie plemion, ledwie widoczny wśród strzał lecących, wciąż tylko ust kąciki jak dumny tygrys oblizuje. A teraz Wjudhoraskę zwala na ziemię strzałą bardzo ostrą, o grocie niczym brzytwa, i tamten wraz ducha oddaje, o królu. Strzałą niedźwiedzią, żelazną obala Kundaliniego jak lew drobną antylopę. Nakłada strzały żelazne ze spiczastymi grotami, ostrzonymi na toczydle, i w jednej chwili twoich siedmiu synów, o czcigodny, nimi bije. [25] Pod naporem tych strzał Bhimaseny, który mocny łuk w dłoniach trzyma, spadają z rydwanów twoi synowie, wielcy rydwannicy: Andadhryszti, Kundabheda, Wairata, Dirghaloćana, Dirghabahu i Subahu oraz Kanakadhwadźa. Gdy tak lecą na ziemię ci mężni wojownicy, migocąc orężem i zbroją, buhaju Bharatów, podobni są kolorowym kwiatom mangowca, co na wiosnę spadają. Pozostali twoi synowie rozpierzchają się, myśląc, że mocarny Bhimasena to wcielenie Czasu samego.
Ale oto Drona na tego męża, co twoich synów spala, lunął strzałami ze wszystkich stron, jakby chmura górę strugami wody zalewała. [30] I teraz jestem świadkiem cudu – świadkiem męstwa Syna Kunti, który mimo naporu strzał Drony wciąż twoich synów zabija! Jak byk wytrzymuje deszcz bijący go z nieba, tak Bhima Wilczobrzuch deszcz strzał Drony wytrzymał. Wprost to niewiarygodne, że równocześnie bije twych synów i strzały Drony odpiera. I zabawia się starszy brat Ardźuny pośród twoich synów jak potężny tygrys, kiedy krąży wśród antylop. Niczym wilk, co znalazłszy się w stadzie, przepłasza bydło, tak oto Wilczobrzuch twoich synów płoszy. [35] Tymczasem Bhiszma Syn Gangi, Bhagadatta i wielki rydwannik Krypa z rodu Gotamów nieokiełznanego Ardźunę Pandawę starają się powstrzymać. Ale ten arcyrydwannik strzałami ich strzały poskramia, posyłając na śmierć najlepszych twoich wojowników. Abhimanju króla Ambaszthę, słynnego na cały świat arcyrydwannika, pociskami rydwanu pozbawia. Król ludów Ambasztha, przez Syna Subhadry sławnego pobity, pełen wstydu, migiem na ziemię zeskakuje. I zaraz mieczem w Abhimanju ciska i na rydwan Krytawarmana Syna Hrydiki się wspina. [40] Ale Syn Subhadry z łatwością rozbija miecz, gdy ku niemu leci, ów zabójca obcych wrogów, zręczny we wszystkich sztukach walki. Widzą wojownicy ten miecz przez Syna Subhadry rozstrzaskany i „Dobrze! Dobrze!”, krzyczą, panie plemion.
Inne zaś oddziały pod wodzą Dhrysztadjumny biją się z twoim wojskiem, a wszyscy twoi z armią Pandawów walczą. Ryk coraz głośniejszy słychać, twoich i tamtych, o Bharato, kiedy zmagają się z wszystkich sił, dokonując czynów trudnych do spełnienia. Łapią się za włosy nawzajem, czcigodny, drapią paznokciami, zębami gryzą, walczą na pięści, kolanami uderzają, [45] rękami, dłońmi na płask i mieczami ostrymi biją – kiedy tylko jakieś miejsce obnażone znajdą w ciele wroga, wraz wiodą go do siedziby Jamy. Ojciec syna zabija, a syn ojca, a wszystkim świadomość się mąci.
Z rąk zabitych wypadają piękne łuki ozdobione złotem i kołczany bogate. Śmigające strzały o grotach w szpic ze srebrnymi nasadami, ze złota wykute, wypolerowane w oleju jako węże się świecą. Miecze z rękojeścią z kości słoniowej, ze złotymi ornamentami, [50] tarcze łuczników złotem wysadzane, złotem zdobione pociski i włócznie, złote oszczepy, dzidy od złota płonące, maczugi ciężkie, buzdygany, włócznie różne, kolorowe, złotem ozdobione, różnorodne nakrycia i miotełki z ogona pawia, i wachlarze, oręż różnorodny wypadają z rąk powalonych wojowników.
Wyglądają jakoby żywi byli owi wielcy rydwannicy, a są już bez ducha. Ich ciała rozdarły maczugi, głowy buzdygany rozbiły, rozdeptani przez słonie i rumaki, rozjechani kołami rydwanów – na ziemi spoczywają wojownicy. [55] Trupy rumaków, ludzi i słoni, mój królu, jak okiem sięgnąć, pokrywają ziemię niczym górskie pasma. Zaściełają ją dzidy, włócznie, lance, miecze, kopie, pociski, żelazne sulice, topory i wszelka inna broń, tarany, trupy pociskami rozpłatane. Spoczywają na ziemi w milczeniu albo coś jeszcze mamrocący, albo martwi lub cali krwią zalani, o zabójco wrogów. Odcięte dłonie z naręcznikami i bransoletami, ramiona namaszczone sandałem*, urwane uda mężnych wojowników potężne jak trąba słonia, [60] głowy z włosami splecionymi w kok, zdobne w kolczyki, o oczach wielkich jak oczy byków leżą na ziemi, która świeci się jasno wilgotnymi od krwi złotymi zbroicami jakby od ogni z gasnącym płomieniem. Wszędzie widać porzucone wiązki strzał, kołczany, strzały o złotych nasadach, niezliczone połamane rydwany, zdobne w siateczki dzwonków, martwe rumaki z wywalonymi jęzorami, całe we krwi, orczyki, chorągwie, proporce i godła, wielkie białe konchy porzucone, [65] słonie z odciętymi trąbami, ozdoby najrozmaitsze – walają się po ziemi, która wygląda jak młoda kobieta wystrojona. Niektóre słonie, w których głęboko utkwiły pociski, trąbami jeszcze ciche dźwięki wydają, mgiełkę delikatną raz po raz rozpraszając. Całe pole bitwy wygląda jakby pokryte było górami, wśród których wietrzyk lekko wieje. Wełniane derki, poduszki siodeł słoniowych, świecące bodźce z drzewcem pokrytym klejnotami zwanymi tygrysim okiem, dzwonki przy uprzęży martwych już słoni, rozdarte kolorowe czapraki, wielobarwne łańcuchy na szyję, złote popręgi, pocięte oporządzenie, włócznie i sulice, [70] złote czapraki koni rude od kurzu, napierśniki pokryte złotem, odcięte ramiona martwych jeźdźców zdobne w bransolety, świetliste pociski, świetliste i ostre włócznie, porozrywane turbany, wielobarwne kropierze zdobne w półksiężyce i złotymi ornamentami, stratowane skórzane okrycia, kolorowe ozdoby głowy bezcenne, porzucone parasole, miotełki, wachlarze, [75] odcięte głowy z kolczykami pięknymi, o twarzach jasnych jak księżyc, jak kwiaty lotosu, ze świetnie trymowanymi brodami, cudnie zdobionymi, z kolczykami płonącymi od złota… migoce się nimi ziemia jak niebo od planet i gwiazd.
Tak oto wzajemnie ze sobą zmagają się w boju oba wojska – twoje i tamtych, o Bharato. Aż wreszcie wyczerpanie ich ogarnia, szyki się łamią i kruszą, i noc straszna nadchodzi. Nie widzę już pola bitwy. Z nadejściem tej nocy przeraźliwej, grozę budzącej, Kaurawowie i Pandawowie do odwrotu swoich wołają. I o właściwym czasie dochodzą do obozów – każdy do swojego.