Autorzy

Opracowali (indika 2024):
(objaśnienia, zamieszczenie tłumaczeń, analiza syntaktyczna)
Andrzej Babkiewicz
(objaśnienia, bibliografia)
Filip Ruciński

Kariki Sankhji (Sāṅkhya-kārikā) to najbardziej znany traktat szkoły sankhji przypisywany Iśwarakrysznie (Īśvarakṛṣṇa; ok. 350-450 r. n.e.). Tekst składa się z 72 rytmizowanych strof (kārikā) i doczekał się licznych komentarzy. Najstarsze z nich (Sāṅkhya-vṛtti, Sāṅkhya-saptati-vṛtti) datowane są na VI w. Najpopularniejsze komentarze to (zamieszone na stronie komentarze pochodzą z: GRETIL):

  • Sāṅkhya-kārikā-bhāṣya – Gauḍapāda (VI w.)
  • Yukti-dīpikā – autor nieznany (IX w.)
  • Tattva-kaumudī – Vācaspati-miśra (IX w.)
  • Māṭhara-vṛtti – Māṭhara (IX w.)
  • Jayamaṅgalā –Śaṃkara (IX w.)

Polskie tłumaczenia:

Franciszek Tokarz w: Z Filozofii Indyjskiej kwestie wybrane, część 1, 2, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1985 (str. 183-195).
Marzenna Jakubczak w: Filozofia Wschodu, wybór tekstów; pod red. Marta Kudelska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002 (str. 81-98).
Filip Ruciński (www.vivaswan.pl 2022)
  • tekst sanskrycki: Visnu Prasada Sarma: Sāṃkhyakārikā: Māṭharācāryaviracita-„Māṭharavṛtti”-sahitā; Chowkhamba Sanskrit Series, 296 [Work no. 56], Varanasi 1970. zamieszczone na: GRETIL

Struktura:

1-3 podstawowe tezy
4-7 środki prawdziwego poznania
8-11 teoria przyczynowości
12-13 koncepcja trzech przymiotów (guṇa)
14-16 nieprzejawione (avyakta)
17-19 puruṣa
20-21 relacja puruszy i prakṛti
22-38 przemiany prakṛti
39-42 ciało subtelne (sūkṣma)
43-52 stany umysłu (bhāva)
53-54 uwagi kosmologiczne
55-59 cel przemian prakṛti
60-69 wyzwolenie (kaivalya)
70-72 zakończenie

* wg: Jakubczak 2002

सांख्यकारिका

Sāṃkhya-kārikā

Kariki sankhji

autor: Īśvarakṛṣṇa

दुःखत्रयाभिघाताज् जिज्ञासा तदभिघातके हेतौ |
दृष्टे सापार्था चेन् नैकान्तात्यन्ततो ऽभावात् ||१||

duḥkha-trayābhighātāj
jijñāsā tad-abhighātake hetau |
dṛṣṭe sāpārthā cen
naikāntātyantato 'bhāvāt ||1||

duḥkha- (cierpienia) -traya- (trojakiego) -abhighātāt (z powodu uderzenia) tad- (tego) [-duḥkha-] (cierpienia) -abhighātake (przeciwdziałania) hetau (co do metody) jijñāsā (pragnienie poznania / ciekawość) [bhavati] (jest).

dṛṣṭe (w widzianym / w znanym) [hetau] (w metodzie) [abhighātako ‘sti] (przeciwdziałanie jest),

[ataḥ] (dlatego) sā (to) [jijñāsā] (pragnienie poznania) apārthā (niepotrzebne) cet (jeśli).

ekānta- (pewnego/całkowitego) -atyantataḥ (ostatecznego/trwałego) abhāvāt (z braku) [hetuḥ] (metody) na [asti] (nie ma).

Że poraża cierpień trójka,
więc metody ich rażenia chęć znania powstaje.
Jest w widzianym, więc to zbędne!
Nie, wszak nie jest dostateczna ani ostateczna.

दृष्टवदानुश्रविकः स ह्यविशुद्धः क्षयातिशययुक्तः |
तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात् ||२||

dṛṣṭavad ānuśravikaḥ
sa hy aviśuddhaḥ kṣayātiśaya-yuktaḥ |
tad-viparītaḥ śreyān
vyaktāvyakta-jña-vijñānāt ||2||

ānuśravikaḥ (objawiona/usłyszana) dṛṣṭavat (jak zwykła) [asti] (jest).

saḥ hi (ta zaiste) [hetuḥ] (metoda): aviśuddhaḥ (nieczysta), kṣaya- (za zniszczalnym) -atiśaya- (z wykraczalnym / z nadmiernym) -yuktaḥ (połączona).

vyakta- (przejawionego) -avyakta- (nieprzejawionego) -jña- (znawcy) -vijñānāt (dzięki poznaniu)

tad- (od tego) [-dṛṣṭa–ānuśravika-] (od zwykłej i objawionej) -viparītaḥ (odwrotna/odmienna) [hetuḥ] (metoda) śreyān (najlepsza/doskonała) [asti] (jest).

Objawiona jak widzialna:
i nieczysta, i zniszczalna, łączy się z nadmiarem.
Wiec odwrotne jest najlepsze:
znawcy, bytu i niebytu – oto rozpoznanie.

मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त |
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ||३||

mūla-prakṛtir avikṛtir mahad-ādyāḥ prakṛti-vikṛtayaḥ sapta |
ṣoḍaśakas tu vikāro na prakṛtir na vikṛtiḥ puruṣaḥ ||3||

mūla- (korzeń/źródło)-prakṛtiḥ (pramateria) avikṛtiḥ (nie tworzywo).

mahad- (intelekt) -ādyāḥ (i inne) sapta (siedem) prakṛti- (pramaterii) -vikṛtayaḥ (tworzyw).

ṣoḍaśakaḥ (szesnaście) tu (ale) vikāraḥ (wytworów).

puruṣaḥ (jaźń) prakṛtir (pramaterią) na [asti] (nie jest),

puruṣaḥ (jaźń) vikṛtiḥ (tworzywem) na [asti] (nie jest).

Pramateria (pratworzywo, mūla-prakṛti) jest niewytworzona,
tworzyw, które tworzą, jest siedem – [powszechny] rozum (mahat) i dalsze [pierwiastki];
szesnaście zaś jest wytworów; Duch – purusza nie jest ani tworzywem (prakryti), ani wytworem (vikṛti).

dṛṣṭam anumānam āpta-vacanaṃ ca sarva-pramāṇa-siddhatvāt |
tri-vidhaṃ pramāṇam iṣṭaṃ prameya-siddhiḥ pramāṇād dhi ||4||

dṛṣṭam (widziane/percepcja) anumānam (wnioskowanie) āpta- (wiarygodnego/autorytetu) -vacanam (wypowiedź) ca (i),
sarva- (wszystkie) -pramāṇa- (wiarygodne poznanie) -siddhatvāt (z powodu doskonałości),
tri-vidham (trojakie) pramāṇam (wiarygodne poznanie) iṣṭam (chciane/pożądane),
prameya- (wiedzy pewnej) -siddhiḥ (doskonałość) pramāṇāt (z wiarygodnego poznania) hi (zaiste).

Ponieważ spostrzeżenie, wnioskowanie i wiarygodna wypowiedź zawierają wszystkie rodzaje wiarygodnego poznania,
przyjmuje się, że wiarygodne poznanie jest trojakie;
tylko przez wiarygodne poznanie dowód względem przedmiotu jest pewny.

prati-viṣayādhyavasāyo dṛṣṭaṃ tri-vidham anumānam ākhyātam |
tal liṅga-liṅgi-pūrvakam āpta-śrutir āpta-vacanaṃ tu ||5||

prati- (ku)-viṣaya- (przedmiotowi) -adhyavasāyaḥ (pewność/rozstrzygnięcie) [to] dṛṣṭam (percepcja).
tri-vidham (trojakie) anumānam (wnioskowanie) ākhyātam (jest powiedziane),
tat (ono) liṅga- (znakiem) -liṅgi- (oznaczonym) -pūrvakam (poprzedzone).
āpta- (wiarygodnego) -śrutiḥ (Objawienie/usłyszane) [to]  āpta- (wiarygodnego) -vacanam (wypowiedź) tu (właśnie).

Spostrzeżenie to rozstrzygnięcie zachodzące względem przedmiotu.
Wnioskowanie przyjmuje się trojakie, opiera się na oznace (znaku, liṅga)
i tym, co oznaczane (liṅgin). Usłyszenie z wiarygodnego źródła, to wiarygodna wypowiedź.

sāmānyatas tu dṛṣṭād atīndriyāṇāṃ pratītir anumānāt |
tasmād api cāsiddhaṃ parokṣam āptāgamāt sādhyam ||6||

sāmānyataḥ (z podobieństwa) tu (natomiast) dṛṣṭāt (z widzenia) ati-indriyāṇām (tych, które są poza zasięgiem zmysłów) pratītiḥ (jasno poznawalny) anumānāt (z wnioskowania).
tasmāt (z tego) api  ca (i nawet) asiddham (nieosiągalny) parokṣam (poza zakresem doświadczenia) āpta-āgamāt (z wiarygodnego świadectwa) sādhyam (osiągalny).

[Przedmioty] będące poza zmysłami ujmuje się poprzez wnioskowanie, polegające na widzeniu powszechnego współwystępowania.
Niedostępny nawet przez nie pozazmysłowy przedmiot pojmuje się przez wiarygodny przekaz.

atidūrāt sāmīpyād indriya-ghātān mano’navasthānāt |
saukṣmyād vyavadhānād abhibhavāt samānābhihārāc ca ||7||

atidūrāt (z nadmiernej odległości), sāmīpyāt (z nadmiernej bliskości), indriya-ghātāt (z uszkodzenia narządu zmysłu), manas-anavasthānāt (z rozproszenia umysłu), saukṣmyāt (z subtelności), vyavadhānāt (z odgrodzenia), abhibhavāt (z pokonania), samāna-abhihārāt (z zabrania przez podobne) ca (i).

Przedmiotu nie ujmuje się zza daleka, zza bliska, na skutek wady zmysłu, braku uwagi,
subtelności, przegrody, zagłuszenia przez silniejszy i zmieszanie z podobnymi.

saukṣmyāt tad-anupalabdhir nābhāvāt kāryatas tad-upalabdhiḥ |
mahad-ādi tac ca kāryaṃ prakṛti-virūpaṃ sarūpaṃ ca ||8||

saukṣmyāt (z subtelności) tad-anupalabdhiḥ (ta [prakṛti] nie jest percypowana) na abhāvāt (nie z nieistnienia),
kāryataḥ (z wytworu / ze skutku) tad-upalabdhiḥ (ta [prakṛti] jest percypowana).
mahad-ādi (mahad i inne) tat ca (i to) kāryam (wytwór) prakṛti-virūpam (różny od prakṛti) sa-rūpam (identyczny) ca (i).

Właśnie z powodu subtelności, a nie z powodu nieistnienia, nie ujmuje się jej [tj. Pramaterii]; ujmuje się ją ze skutku.
Powszechny rozum (mahat) i dalsze są jej skutkami, podobnymi do Pramaterii, a zarazem różnymi od niej.

asad-akaraṇād upādāna-grahaṇāt sarva-sambhavābhāvāt |
śaktasya śakya-karaṇāt kāraṇa-bhāvāc ca sat kāryam ||9||

asad-akaraṇāt (ponieważ niebyt nie powoduje),
upādāna-grahaṇāt (ze uchwycenia przyczyny materialnej),
sarva-sambhava-abhāvāt (z nieobecności powstawania ze wszystkiego),
śaktasya (mogącego) śakya-karaṇāt (z powodowania możliwego),
kāraṇa-bhāvāt (ponieważ istnieje przyczyna) ca (i )
sat kāryam (byt jest konieczny).

Ponieważ to, co nie istnieje, nie daje skutku, ponieważ przyjmuje się, że istnieje przyczyna materialna, ponieważ nie powstaje dowolnie wszystko [ze wszystkiego],
ponieważ mogący wytwarza tyko to, co możliwe, ponieważ istnieje przyczyna, przeto skutek istnieje [w przyczynie].

hetumad anityam avyāpi sakriyam anekam āśritaṃ liṅgam |
sāvayavaṃ para-tantraṃ vyaktaṃ viparītam avyaktam ||10||

hetumat (mające przyczynę), anityam (nie wieczne), avyāpi (nieprzenikające), sa-kriyam (aktywne), anekam (nieliczne), āśritam (wsparte / mające podporę), liṅgam (będące znakiem), sa-avayavam (mające części), para-tantram (polegające na innym) vyaktam (przejawione);
viparītam (odwrotne) avyaktam (nieprzejawione).

Przejawione ma przyczynę, jest nietrwałe, nie-wszechobecne, w [stałym] ruchu, na czymś się zasadza,
jest oznaką [z której się wnioskuje], jest złożone i zależne od czegoś drugiego; Nieprzejawione jest mu całkowicie przeciwne.

tri-guṇam aviveki viṣayaḥ sāmānyam acetana prasava-dharmi |
vyaktaṃ tathā pradhānaṃ tad-viparītas tathā ca pumān ||11||

tri-guṇam (trójprzymiotowe) aviveki (nierozróżniające) viṣayaḥ (przedmiot) sāmānyam (powszechne/wspólne) acetana (nieświadome) prasava-dharmi (zdolne do rodzenia)
vyaktam (przejawione) tathā (podobnie) pradhānam (prazasada);
tad-viparītaḥ (od tego odwrotne) tathā ca (i oto) pumān (człowiek).

Przejawione oraz P o d s t a w a (Pramateria) są złożone z trzech gun,
nie mają zdolności rozróżniania, są przedmiotem powszechnym (wspólnym),
są nieświadome, zdolne do rodzenia; P u r u s z a  jest im przeciwny, ale i podobny do Podstawy.

prīty-aprīti-viṣādātmakāḥ prakāśa-pravṛtti-niyamārthāḥ |
anyonyābhibhavāśraya-janana-mithuna-vṛttayaś ca guṇāḥ ||12||

prīty- (zadowolenie) -aprīti- (niezadowolenie) -viṣāda- (rozpacz) -ātmakāḥ (mające naturę);
prakāśa- (oświetlenie) -pravṛtti- (działanie) -niyama- (powściągnięcie) -arthāḥ (majce za cel);
anyonya- (jeden drugiego / wzajemne) -abhibhava- (pokonanie) -āśraya- (wsparcie) -janana- (narodziny) -mithuna- (parowanie) -vṛttayaḥ (mające aktywność) ca (i)
guṇāḥ (przymioty).

Guny mają naturę [kolejno] przyjemności, bólu i zamroczenia;
służą [kolejno] do oświetlania (ujawniania), wzbudzania i stanowienia regularności;
działają wzajemnie nad sobą dominując, jedna w drugiej się zasadzając, wzajemnie się rodząc i łącząc w pary.

sattvaṃ laghu prakāśakam iṣṭam upaṣṭambhakaṃ calaṃ ca rajaḥ |
guru varaṇakam eva tamaḥ pradīpavac cārthato vṛttiḥ ||13||

sattvam (istność) laghu (lekka), prakāśakam (ukazująca), iṣṭam (pożądana);
upaṣṭambhakam (ekscytująca), calam (ruchliwa) ca (i) rajaḥ (barwność);
guru (ciężki), varaṇakam (okrywający) eva (zaiste) tamaḥ (mrok).
pradīpavat (niczym lampa) ca (i) arthataḥ (w kierunku celu) vṛttiḥ (aktywność).

Przyjmuje się, że sattwa – ’przejrzystość’ – jest lekka i świetlista,
a radżas – 'rażenie’ – pobudzający i ruchliwy,
tamas – 'ciemność’ zaś ciężki i zasłaniający;
działają ze względu na cel, podobnie jak lampka oliwna.

aviveky-ādiḥ siddhas trai-guṇyāt tad-viparyayābhāvāt |
kāraṇa-guṇātmakatvāt kāryasyāvyaktam api siddham ||14||

aviveki-ādiḥ (brak rozróżnienia i inne) siddhaḥ (dowiedzione) trai-guṇyāt (z trójprzymiotowości),
tad-viparyaya- (tego odwrotności) -abhāvāt (z nieobecności).
kāraṇa- (przyczyny) -guṇa- (cech) -ātmakatvāt (z posiadania natury) kāryasya (wytworu)
avyaktam (nieprzejawione) api (również) siddham (dowiedzione).

Braku zdolności rozróżniania i dalszych [własności Przejawionego] dowodzi się [na podstawie tego, że] ma [ono] naturę trzech gun;
a także, że nie ma w nim przeciwstawiania się [gunom];
ponieważ skutek nosi w swej istocie cechy przyczyny, dowiedzione jest, że również Nieprzejawione (tj. Pramateria / Pratworzywo) ma te same cechy.

bhedānāṃ parimāṇāt samanvayāc chaktitaḥ pravṛtteś ca |
kāraṇa-kārya-vibhāgād avibhāgād vaiśva-rūpyasya ||15||

bhedānām (różnorodnych) parimāṇāt (z rozmiaru),
samanvayāt (z połączenia / z sukcesji),
śaktitaḥ (z mocy) pravṛtteḥ (z aktywności) ca (i),
kāraṇa- (przyczyny) -kārya- (wytworu) -vibhāgāt (z podziału),
avibhāgāt (z braku podziału) vaiśva-rūpyasya (postaci świata) –

Ponieważ rzeczy jednostkowe są ograniczone, ponieważ jest ścisły związek przyczyny ze skutkiem (samanvaya),
ponieważ jest działanie (pravṛtti), ponieważ jest podział na przyczynę i skutek i jedność [różnorakiego] wszechświata,

kāraṇam asty avyaktaṃ pravartate tri-guṇataḥ samudayāc ca |
pariṇāmataḥ salila-vat prati-prati-guṇāśraya-viśeṣāt ||16||

kāraṇam (przyczyną) asti (jest) avyaktam (nieprzejawione).
pravartate (działa) triguṇataḥ (dzięki trójprzymiotowości),
samudayāt (z połączenia) ca (i);
pariṇāmataḥ (z przemiany) salila-vat (niczym woda),
prati-prati-guṇa- (ku każdemu z przymiotów) -āśraya- (wsparcia) -viśeṣāt (ze szczególności).

przyczyną jest Nieprzejawione; działa przez trzy guny i jako zbiór, ulegając jak woda przemianie,
polegającej na szczególności wzajemnego zasadzania się na sobie każdej guny.

saṅghāta-parārthatvāt tri-guṇādi-viparyayād adhiṣṭhānāt |
puruṣo 'sti bhoktṛ-bhāvāt kaivalyārtha-pravṛtteś ca ||17||

saṅghāta- (zbiór) -para-arthatvāt (dla innego),
tri-guṇa- (trzech przymiotów) -ādi- (i innych) -viparyayāt (z odwrócenia),
adhiṣṭhānāt (ze zwierzchnictwa)
puruṣaḥ (jaźń) asti (jest).
bhoktṛ- (doznającego) -bhāvāt (z powodu istnienia),
kaivalya- (wyzwolenia) -artha- (w celu) -pravṛtteḥ (z działania) ca (i).

Ponieważ [ten] zbiór jest dla kogoś drugiego, ponieważ jest przeciwstawianie się trzem gunom, ponieważ istnieje zwierzchność,
to istnieje Duch (puruṣa), gdyż to jest on podmiotem doznającym, a także ponieważ istnieje [jego] dążenie do wyzwolenia.

janma-maraṇa-karaṇānāṃ prati-niyamād ayugapat-pravṛtteś ca |
puruṣa-bahutvaṃ siddhaṃ traiguṇya-viparyayāc caiva ||18||

janma- (narodzin) -maraṇa- (śmierci) -karaṇānām (instrumentów/narządów zmysłów) prati-niyamāt (z zasady odniesienia do konkretnej jednostki),
ayugapat- (z niejednoczesnej) -pravṛtteḥ (z aktywności) ca (i)
puruṣa- (jaźni) -bahutvam (mnogość) siddham (dowiedziona).
traiguṇya- (trójprzymiotowości) -viparyayāt (z odwrócenia) ca eva (i zaiste).

Ponieważ każdy ma wyznaczone narodziny, śmierć i zmysły (karana), i ponieważ ich działanie jest nierównoczesne – dowiedziono wielości dusz;
także ponieważ występuje przeciwstawianie się [różnym odmiennym] tworom utworzonym z trzech gun i jest coś przeciwnego, różnego, od tych wytworów.

tasmāc ca viparyāsāt siddhaṃ sākṣitvam asya puruṣasya |
kaivalyaṃ mādhya-sthyaṃ draṣṭṛtvam akartṛ-bhāvaś ca ||19||

tasmāt ca (i z tego) viparyāsāt (z odwrotności) siddham (dowiedzione) sākṣitvam (bycie świadkiem) asya (tej) puruṣasya (jaźni),
kaivalyam (wyzwolenie), mādhya-sthyam (obojętność), draṣṭṛtvam (bycie widzem), akartṛ-bhāvaś (nie bycie sprawcą) ca (i).

Z tego przeciwieństwa (przeciwstawiania się, odwrócenia, viparyaya) dowodzi się, że Duch – Purusza jest świadkiem,
a także jego wolności (kaivalya), niezaangażowania, bycia widzącym (postrzegającym) i niedziałającym (akartṛtva).

tasmāt tat-saṃyogād acetanaṃ cetanāvad iva liṅgam |
guṇa-kartṛtve 'pi tathā karteva bhavaty udāsīnaḥ ||20||

tasmāt (zatem) tat-saṃyogāt (przez połączenie z tą [jaźnią]) acetanam (nieświadome) cetanāvat  iva (mającym jakby świadomość) liṅgam ([jest] znak).
guṇa-kartṛtve (gdy przymioty są sprawcami) api (chociaż) tathā (podobnie) kartā iva (jakby sprawcą) bhavati (jest) udāsīnaḥ (obojętny).

Dlatego to, co jest oznaką (liṅga), jest jak gdyby świadomością przez połączenie się z nim [tj. Duchem];
chociaż guny działają, a on jest niezaangażowany (obojętny), to jednak jest jak gdyby sprawcą.

puruṣasya darśanārthaṃ kaivalyārthaṃ tathā pradhānasya |
paṅgv-andhavad ubhayor api saṃyogas tat-kṛtaḥ sargaḥ ||21||

puruṣasya (jaźni) darśana- (zobaczenia) -artham (w celu),
kaivalya- (wyzwolenia) -artham (w celu) tathā (podobnie) pradhānasya (prapodstawy);
paṅgu- (jakby chromego) -andhavat (i niewidomego) ubhayoḥ (obu) api (właśnie) saṃyogaḥ (połączenie),
tat-kṛtaḥ (z tego utworzone) sargaḥ (stworzenie).

Zachodzi połączenie ich obu: [Podstawy / pramaterii, pradhāna)] z puruszą (Duchem) aby [Pramateria] widziała, a [Ducha, (puruszy)] z Podstawą (pradhaną) aby [Duch dotarł] do wyzwolenia (kaivalya), podobnie jak kulawego ze ślepym. Z tego [połączenia] zrodzony jest świat:

prakṛter mahāṃs tato 'haṅkāras tasmād gaṇaś ca ṣoḍaśakaḥ |
tasmād api ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni ||22||

prakṛteḥ (z pramaterii) mahān (mahat),
tataḥ (następnie) ahaṅkāraḥ (utożsamienie),
tasmāt (z niego) gaṇaḥ (zbiór) ca (i) ṣoḍaśakaḥ (szesnastu).
tasmāt api (z niego również) ṣoḍaśakāt (z szesnastki) pañcabhyaḥ (z piątki) pañca (pięć) bhūtāni (żywiołów).

Z Prakryti (materii / Pramaterii / Pratworzywa) rozum (mahat), z niego – poczucie 'ja’ (ahaṅkāra),
z niej – zbiór szesnastu; z piątki z tej szesnastki – pięć żywiołów.

adhyavasāyo buddhir dharmo jñānaṃ virāga aiśvaryam |
sāttvikam etad rūpaṃ tāmasam asmād viparyastam ||23||

adhyavasāyaḥ (rozstrzyganie/pewność) buddhiḥ ([to] intelekt).
dharmaḥ (prawość), jñānam (wiedza), virāgaḥ (brak namiętności), aiśvaryam (władztwo)
sāttvikam (istnościowy) etad (ten) rūpam (kształt).
tāmasam (mroczny) asmāt (od tego) viparyastam (odwrotny).

Buddhi / mahat (rozum / powszechny rozum) to rozstrzyganie (adhyavasāya), prawość (dharma) mądrość (jñāna), wolność od pragnień (vairagya), panowanie (aiśvarya).
Taką formę ma rozum z przewagą 'przejrzystości’ – sattwy. Rozum z przewagą ciemności – tamasu, jest odwrotny do niej.

abhimāno 'haṅkāras tasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ |
aindriya ekādaśakas tanmātra-pañcakaś caiva ||24||

abhimānaḥ (duma) ahaṅkāras ([to] utożsamienie),
tasmāt (z niego) dvividhaḥ (dwojakie) pravartate (zachodzi) sargaḥ (stworzenie).
aindriyaḥ (zmysłowa) ekādaśakaḥ (jedenastka),
tanmātra- (miar / subtelnych żywiołów) -pañcakaḥ (piątka) ca eva (i właśnie).

Poczucie 'ja’ (ahaṅkāra) to utożsamienie (przywłaszczanie); powstaje z niej dwojakie stworzenie:
jedenastka zmysłów oraz piątka subtelnych żywiołów – samych jakości (tanmātra).

sāttvika ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtād ahaṅkārāt |
bhūtādes tanmātraḥ sa tāmasas taijasād ubhayam ||25||

sāttvikaḥ (istnościowa) ekādaśakaḥ (jedenastka) pravartate (powstaje) vaikṛtāt (z przemienionego) ahaṅkārāt (z utożsamienia).
bhūta- (żywiołów) -ādeḥ (i innych) tanmātraḥ (miara / subtelny żywioł) saḥ (on) tāmasaḥ (z mrocznego).
taijasāt (z barwnego) ubhayam (oba [poprzednie]).

Jedenastka [zmysłów], która ma przewagę przejrzystości, powstaje z poczucia 'ja’ odnoszącego się do modyfikacji (vaikṛta-ahaṅkāra).
Subtelne żywioły – same jakości (tanmātra) [powstają] z poczucia 'ja’ odnoszącego się do żywiołów (bhautika-ahaṅkāra), które ma przewagę ciemności.
Zarówno jedno jak i drugie poczucie 'ja’ powstaje z poczucia 'ja’ mającego charakter świetlistości (taijasa).

buddhīndriyāṇi śrotra-tvak-cakṣū-rasana-nāsikākhyāni |
vāk-pāṇi-pāda-pāyūpasthān karmendriyāṇy āhuḥ ||26||

buddhi- (rozumu) -indriyāṇi (zmysły):

śrotra- (ucho), -tvak-  (skóra), -cakṣū- (oko), -rasana- (język), -nāsikā- (nos), -ākhyāni (nazywane).

vāk- (mowa) -pāṇi- (ręka) -pāda- (noga) -pāyu- (odbyt) -upasthān (genitalia) –

karma- (czynu) -indriyāṇi (zmysły) āhuḥ (mówią).

Zmysłami poznania (buddhi-indriya) nazywa się słuch, dotyk, wzrok, smak i węch;
zmysłami działania (karma-indriya) nazwano mowę, ręce, nogi, narząd rozmnażania i narządy wydalania.

ubhayātmakam atra manaḥ saṅkalpakam indriyaṃ ca sādharmyāt |
guṇa-pariṇāma-viśeṣān nānātvaṃ grāhya-bhedāc ca ||27||

ubhaya- (obydwu) -ātmakam (o naturze) atra (tutaj) manas (umysł);

saṅkalpakam (postanawiający),

indriyam ca (i [jest] zmysłem) sādharmyāt (z podobieństwa).

guṇa- (przymiotów) -pariṇāma- (przemiany) -viśeṣāt (z szczególności) nānātvam (wielość),

grāhya- (pochwyconych/postrzeganych) -bhedāt (z różnorodności) ca (i).

Umysł (manas) ma naturę ich obu [tj. zmysłów poznania i działania], i z powodu wspólnej [z nimi] funkcji jest zmysłem dokonującym aktów myśli.
Na skutek szczególnej przemiany gun są one liczne; także [różnicują się] z powodu różnych (odmiennych) przedmiotów postrzegania.

rūpādiṣu pañcānām ālocana-matram iṣyate vṛttiḥ |
vacanādāna-viharaṇotsargānandās tu pañcānām ||28||

rūpa- (w kształcie) -ādiṣu (i w innych) pañcānām (pięciu) ālocana- (odbijanie) -matram (jedynie) iṣyate (mówi się) vṛttiḥ (aktywność).

vacana- (mówienia), -ādāna- (chwytania), -viharaṇa- (przemieszczania), -utsarga- (wypróżnianie), -ānandāḥ (rozkosz) tu (natomiast) pañcānām (pięciu).

Przyjmuje się, że działaniem pięciu [zmysłów poznania] jest samo tylko odbijanie (oświetlanie) barw i pozostałych własności,
a [działaniem] pięciu [zmysłów działania] – mówienie, chwytanie, chodzenie, wydalanie i przyjemność.

svālakṣaṇyā vṛttis trayasya saiṣā bhavaty asāmānyā |
sāmānya-karaṇa-vṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca ||29||

svālakṣaṇyā (zgodna z własną specyfiką) vṛttiḥ (aktywność) trayasya (trójki),

sā eṣā (ta ona) bhavati (jest) asāmānyā (niepowszechna).

sāmānya- (powszechna) -karaṇa- (instrumentu) -vṛttiḥ (aktywność),

prāṇa- (tchnienie) -ādyāḥ (i inne) vāyavaḥ (wiatry) pañca (pięć).

[Te] trzy (tj. rozum, poczucie 'ja’ i umysł) funkcjonują wedle swego przeznaczenia (zgodnie ze swoją rolą) i są indywidualne.
Działaniem wspólnym [dla wszystkich] narządów jest pięć 'wiatrów życiowych’ – tchnienia głównego (prāṇa) i dalszych.

yugapac catuṣṭayasya hi vṛttiḥ kramaśaś ca tasya nirdiṣṭā |
dṛṣṭe tathāpy adṛṣṭe trayasya tat-pūrvikā vṛttiḥ ||30||

yugapat (jednocześnie) catuṣṭayasya (czwórki [rozumu, utożsamienia, umysłu i zmysłów]) hi (zaiste) vṛttiḥ (aktywność),

kramaśaḥ ca (i kolejno) tasya (tej [czwórki]) nirdiṣṭā (wskazana/ukazana) dṛṣṭe (w widzianym);

tathā apy (a natomiast) adṛṣṭe (w niewidzianym) trayasya (trójki [rozumu, utożsamienia, umysłu) tat- (tymi [zmysłami]) -pūrvikā (poprzedzająca) vṛttiḥ (aktywność).

Działanie czwórki (tj. rozumu, poczucia 'ja’, umysłu i zmysłów) zachodzi jednocześnie, a porządek ich omówienia jest po kolei;
czy się zauważa to czy nie, działanie trójki (tj.  rozumu, poczucia 'ja’ i umysłu) poprzedzone jest ich – tj. zmysłów, działaniem.

svāṃ svāṃ pratipadyante parasparākūta-hetukāṃ vṛttim |
puruṣārtha eva hetur na kenacit kāryate karaṇam ||31||

svām svām (każdy swoją) pratipadyante (podejmują) paras-para- (wzajemnej) -ākūta- (w intencji) -hetukām (mająca przyczynę) vṛttim (aktywność).

puruṣa-arthaḥ (dla jaźni) eva (jedynie) hetuḥ (powód).

na kena-cit (nie przez coś innego) kāryate (jest pobudzany) karaṇam (instrument).

One (zmysły) zajmują się każde swoją czynnością wywołaną wzajemnym pobudzaniem;
powodem jest tylko cel, jakim jest Duch – nic innego zmysłu nie wprawia w działanie.

karaṇaṃ trayodaśa-vidhaṃ tad-āharaṇa-dhāraṇa-prakāśa-karam |
kāryaṃ ca tasya daśadhāhāryaṃ dhāryaṃ prakāśyaṃ ca ||32||

karaṇam (instrument) trayodaśa-vidham (trzynastoraki),

tad- (tego) -āharaṇa- (wchłanianie) -dhāraṇa- (trzymanie) -prakāśa- (oświetlania)-karam (sprawca).

kāryam ca (a przedmiot) tasya (jego) daśadhā (dziesięcioraki),

āhāryam (wchłaniany) dhāryam (trzymany) prakāśyam ca (i oświetlany).

Narządów psychicznych jest trzynaście. One wchłaniają, trzymają i oświetlają przedmiot (skutek, kārya);
ich przedmiot działania jest dziesięcioraki i jest wchłaniany, trzymany i oświetlany.

antaḥ-karaṇaṃ trividhaṃ daśadhā bāhyaṃ trayasya viṣayākhyam |
sāmprata-kālaṃ bāhyaṃ trikālam ābhyantaraṃ karaṇam ||33||

antaḥ-karaṇam (instrument wewnętrzny) trividham (trojaki);

daśadhā (dziesięcioraki) bāhyam (zewnętrzny),

trayasya (trojakiego) viṣaya- (przedmiotem) -ākhyam (nazywany).

sāmprata-kālam (czas teraźniejszy) bāhyam (zewnętrzny);

trikālam (trzy czasy) ābhyantaram (wewnętrzny) karaṇam (instrument).

Narząd wewnętrzny jest potrójny, [narząd] zewnętrzny – dziesięcioraki i jest przedmiotem [potrójnego].
Zewnętrzny [działa] w teraźniejszości, wewnętrzny zmysł (narząd) – w trzech czasach.

buddhīndriyāṇi teṣāṃ pañca viśeṣāviśeṣa-viṣayāṇi |
vāg bhavati śabda-viṣayā śeṣāny api pañca-viṣayāṇi ||34||

buddhi- (rozumu) -indriyāṇi (zmysły),

teṣām (ich) pañca (pięć) viśeṣa- (szczególnych) -aviśeṣa- (i pozbawionych szczególności) -viṣayāṇi (przedmiotów).

vāc (mowa) bhavati (jest) śabda-viṣayā (mającą za przedmiot dźwięk),

śeṣāni api (a pozostałe) pañca-viṣayāṇi (mające pięć przedmiotów).

Z pośród nich piątka zmysłów poznania ma za przedmiot 'szczególności’ (viśeṣa) i 'nieszczególności’ (aviśeṣa);
mowa za przedmiot ma dźwięk, a pozostałe [zmysły działania] mają pięć przedmiotów.

sāntaḥ-karaṇā buddhiḥ sarvaṃ viṣayam avagāhate yasmāt |
tasmāt trividhaṃ karaṇaṃ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi ||35||

sa-antaḥ-karaṇā (z instrumentami wewnętrznymi) buddhiḥ (rozum) sarvam (we wszystkich) viṣayam (w przedmiotach) avagāhate (nurza się) yasmāt (ponieważ),

tasmāt (dlatego) trividham (potrójny) karaṇam (instrument) dvāri (odźwierny),

dvārāṇi (drzwiami) śeṣāṇi (pozostałe).

Ponieważ rozum wraz z resztą wewnętrznego narządu obejmuje wszelki przedmiot,
dlatego potrójny narząd jest odźwiernym, a pozostałe [zmysły] – wrotami.

ete pradīpa-kalpāḥ paraspara-vilakṣaṇā guṇa-viśeṣāḥ |
kṛtsnaṃ puruṣasyārthaṃ prakāśya buddhau prayacchanti ||36||

ete (te) pradīpa- (lampy) -kalpāḥ (mające naturę),

paraspara- (wzajemnie) -vilakṣaṇāḥ (różniące się),

guṇa- (dzięki przymiotom) -viśeṣāḥ (posiadające szczególność).

kṛtsnam (całość) puruṣasya (jaźni) artham (dla) prakāśya (ukazawszy),

buddhau (rozumowi) prayacchanti (ofiarowują).

One jak lampy, o wzajemnie od siebie różnych cechach w szczególnym układzie gun,
cały przedmiot należący do Ducha oświetliwszy, przekazują do rozumu.

sarvaṃ praty-upabhogaṃ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ |
saiva ca viśinaṣṭi tataḥ pradhāna-puruṣāntaraṃ sūkṣmam ||37||

sarvam (całość) praty-upabhogam (uciech) yasmāt (gdyż) puruṣasya (jaźni) sādhayati (zapewnia) buddhiḥ (rozum).

sā eva ca (i on również) viśinaṣṭi (rozróżnia) tataḥ (w ten sposób) pradhāna- (prapodstawy) -puruṣa- (i jaźni) -antaram (różnicę) sūkṣmam (subtelną).

Ponieważ każde poszczególne doznanie rozum przekazuje do Ducha,
to później także to on rozpoznaje subtelną różnicę między Podstawą a Duchem.

tanmātrāṇy aviśeṣās tebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ |
ete smṛtā viśeṣāḥ śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca ||38||

tanmātrāṇi (miary / subtelne żywioły) aviśeṣāḥ (nieszczególne).

tebhyaḥ (z nich) bhūtāni (żywioły) pañca (pięć) pañcabhyaḥ (z piątki).

ete (te) smṛtāḥ (są znane) viśeṣāḥ (jako szczególne):

śāntāḥ (uspokajające) ghorāḥ ca (i groźne) mūḍhāḥ ca (i otępiające).

'Nieszczególności’ to subtelne żywioły – same jakości (tanmātra); z ich piątki powstaje piątka [grubych] żywiołów,
które uważa się za 'szczególności’: kojące, groźne i dezorientujące.

sūkṣmā mātā-pitṛ-jāḥ saha prabhūtais tridhā viśeṣāḥ syuḥ |
sūkṣmās teṣāṃ niyatā mātā-pitṛ-jā nivartante ||39||

sūkṣmāḥ (subtelne), mātā-pitṛ-jāḥ (zrodzone z matki i ojca), saha (z) prabhūtaiḥ (żywiołami) tridhā (trojakie) viśeṣāḥ (szczególne) syuḥ (oby były).

sūkṣmāḥ (subtelne) teṣām (pośród nich) niyatāḥ (są wieczne),

mātā-pitṛ-jāḥ (zrodzone z matki i ojca) nivartante (przemijają).

[Ciała] subtelne (sūkṣma), zrodzone z rodziców (mātṛ-pitṛjā) – fizyczne, tudzież twory przyrody (przedmioty martwe) –
to byłaby trojakie szczególności (viśeṣa); z pośród nich [ciała] subtelne są trwałe, a zrodzone z rodziców – mają swój kres.

pūrvotpannam asaktaṃ niyataṃ mahad-ādi-sūkṣma-paryantam |
saṃsarati nirupabhogaṃ bhāvair adhivāsitaṃ liṅgam ||40||

pūrva-utpannam (powstały na początku), asaktam (nie lgnący), niyatam (wieczny), mahat-ādi- (począwszy od mahatu) -sūkṣma-paryantam (aż po na subtelne), saṃsarati (emanuje) nir-upabhogam (bez doznań) bhāvaiḥ (emocjami) adhivāsitam (poperfumowany) [jest] liṅgam (znak).

To, co jest lingą (liṅga) – oznaką i ciałem subtelnym, jest zrodzone wcześniej, nieprzywiązane i trwałe,
nietknięte doznaniem (nirupabhoga), nasycone stanami świadomości (bhāva); wędruje, od rozumu (buddhi) do subtelnych [żywiołów].

citraṃ yathāśrayam-ṛte sthāṇv-ādibhyo vinā yathā chāyā |
tadvad vinā-viśeṣais tiṣṭhati na nirāśrayaṃ liṅgam ||41||

citram (obraz) yathā (jak) āśrayam-ṛte (pozbawiony tła),

sthāṇu-ādibhyaḥ (kolumny i innych) vinā (bez) yathā (jak) chāyā (cień),

tad-vat (tak też) vinā-viśeṣaiḥ (bez szczególności) tiṣṭhati na (nie istnieje) nirāśrayam (pozbawiony podpory) liṅgam (znak).

Tak jak obraz bez podkładu, tak jak cień bez słupa, tak samo sama oznaka – ciało subtelne (liṅga) bez 'szczególności’ (viśeṣa) trwać nie może, bez oparcia.

puruṣārtha-hetukam idaṃ nimitta-naimittika-prasaṅgena |
prakṛter vibhutva-yogān naṭa-vad vyavatiṣṭhate liṅgam ||42||

puruṣa- (jaźni) -artha- (korzyść) -hetukam (mające za cel) idam (ten),

nimitta- (przyczyny) -naimittika- (i skutku) -prasaṅgena (za sprawą związku).

prakṛteḥ (Przyrody) vibhutva-yogāt (z połączenia z mocą),

naṭa-vat (niczym aktor) vyavatiṣṭhate (istnieje) liṅgam (znak).

Jej czynnikiem wywołującym jest celowość dla Ducha na zasadzie związku przyczyny i tego, co uwarunkowane jest przyczyną;
łącząc się z potęgą materii (prakṛti), to co jest oznaką i ciałem subtelnym (liṅga), występuje jak aktor.

sāṃsiddhikāś ca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāś ca dharmādyāḥ |
dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ kāryāśrayiṇaś ca kalalādyāḥ ||43||

sāṃsiddhikāḥ ca (a naturalne) bhāvāḥ (stany),

prākṛtikāḥ (przyrodzone) vaikṛtāḥ ca (i nabyte) dharma-ādyāḥ (począwszy od zacności),

dṛṣṭāḥ (widziane) karaṇa- (na narzędziach) -āśrayiṇaḥ (wsparte),

kārya- (na wytworze) -āśrayiṇaḥ (wsparte) ca (i) kalala-ādyāḥ (embrion i inne).

Stany świadomości (bhāva): prawość i dalsze, są naturalne (saṁsiddhika), tj. znajdujące się w samej materii (prākṛtika) lub wynikają z przeobrażenia (vaikṛta);
widzi się, że stanowią oparcie dla przyczyn-narządów [tj. dla rozumu, indywidualności 'ja’, umysłu i zmysłów] oraz ich skutków / przedmiotów działań: embrionu i dalszych [faz rozwoju ciała].

dharmeṇa gamanam ūrdhvaṃ gamanam adhastād bhavaty adharmeṇa |
jñānena cāpavargo viparyayād iṣyate bandhaḥ ||44||

dharmeṇa (skutkiem prawości) gamanam (pójście) ūrdhvam (w górę),

gamanam (pójście) adhastāt (w dół) bhavati (jest) adharmeṇa (skutkiem nieprawości).

jñānena ca (a skutkiem wiedzy) apavargaḥ (wyzwolenie),

viparyayāt (z odwrotności) iṣyate (jest powodowana) bandhaḥ (niewola).

Przez prawość (dharma) jest droga w górę, droga w dół jest przez nieprawość (adharma),
przez poznanie jest wyzwolenie, przez przeciwne mu, powiada się, – niewola.

vairāgyāt prakṛti-layaḥ saṃsāro rājasād bhavati rāgāt |
aiśvaryād avighāto viparyayāt tad-viparyāsaḥ ||45||

vairāgyāt (z beznamiętności) prakṛti-layaḥ (roztopienie w przyrodzie),

saṃsāraḥ (emanacja) rājasāt (z barwnej) bhavati (jest) rāgāt (z namiętności),

aiśvaryāt (z władztwa) avighātaḥ (brak przeszkód),

viparyayāt (z odwrotności) tad-viparyāsaḥ (tego odwrotność).

Przez niepragnienie – rozpuszczenie materii (prakṛti-laya), reinkarnacja – na skutek pragnienia, co naturą jest radżasu;
przez panowanie nastaje wolność od udręk, przez jego przeciwieństwo – i jej przeciwieństwo.

eṣa pratyaya-sargo viparyayāśakti-tuṣṭi-siddhy-ākhyaḥ |
guṇa-vaiṣamya-vimardena tasya bhedās tu pañcāśat ||46||

eṣaḥ (oto) pratyaya-sargaḥ (przejawienie idei):

viparyaya- (odwrotnością), -aśakti- (niemocą), -tuṣṭi- (zadowoleniem), -siddhy- (doskonałością) -ākhyaḥ (nazywane).

guṇa- (przymiotów) -vaiṣamya- (nierówności) -vimardena (przez konflikt),

tasya (tego) bhedāḥ (podziały) tu (również) pañcāśat (pięćdziesiąt).

Oto doświadczenia światem  (pratyaya-sarga) się zwą: odwrócenie / błąd (viparyaya), niemoc (aśakti), zadowolenie (tusti) i spełnienie (siddhi);
a od ścierania się nierównowagi gun, jest ich odmian pięćdziesiąt.

pañca viparyaya-bhedā bhavanty aśakteś ca karaṇa-vaikalyāt |
aṣṭāviṃśati-bhedā tuṣṭir navadhāṣṭadhā siddhiḥ ||47||

pañca (pięć) viparyaya-bhedāḥ (rodzajów odwrotności) bhavanti (jest),

aśakteḥ ca (a niemocy) karaṇa-vaikalyāt (z niedoskonałości instrumentu) aṣṭāviṃśati-bhedāḥ (dwadzieścia osiem rodzajów),

tuṣṭiḥ (zadowolenie) navadhā (dziewięciorakie),

aṣṭadhā (ośmioraka) siddhiḥ (doskonałość).

Pięć jest rodzajów odwróceń / błędów (viparyaya), a z powodu niepełności zmysłów niemocy (aśakti) jest dwadzieścia osiem rodzajów;
zadowoleń (tuṣṭi) jest dziewięć, osiągnięć (siddhi) jest osiem.

bhedas tamaso 'ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahā-mohaḥ |
tāmisro 'ṣṭādaśadhā tathā bhavaty andha-tāmisraḥ ||48||

bhedaḥ (podział) tamasaḥ (mroku) aṣṭavidhaḥ (ośmioraki),

mohasya ca (i omroczenia),

daśavidhaḥ (dziesięciorakie) mahā-mohaḥ (wielkie omroczenie),

tāmisraḥ (ciemność) aṣṭādaśadhā (osiemnastoraka),

tathā (podobnie) bhavati (jest) andha-tāmisraḥ (ślepa ciemność).

Osiem rodzajów jest ciemnoty (tamas), otumanień (moha) też [osiem], dziesięć rodzajów jest wielkich otumanień (mahāmoha),
osiemnaście rodzajów jest mroków (tamisra) i tyleż samo ślepych mroków (andha-tamisra).

ekādaśendriya-vadhāḥ saha buddhi-vadhair aśaktir uddiṣṭā |
saptadaśa vadhā buddher viparyayāt tuṣṭi-siddhīnām ||49||

ekādaśa (jedenaście) indriya-vadhāḥ (uszkodzeń zmysłu) saha buddhi-vadhaiḥ (wraz z uszkodzeniami rozumu) śaktiḥ (niemoc) uddiṣṭā (ukazana),

saptadaśa (siedemnaście) vadhāḥ (uszkodzeń) buddheḥ (rozumu),

viparyayāt (z odwrotności) tuṣṭi-siddhīnām (zadowolenia i doskonałości).

Jedenaście jest ułomności (vadha) zmysłów, razem z ułomnościami rozumu stanowią niemoc (aśakti);
ułomności rozumu jest siedemnaście – biorą się z przeciwieństw do zadowoleń i osiągnięć.

ādhyātmikyaś catasraḥ prakṛty-upādāna-kāla-bhāgyākhyāḥ |
bāhyā viṣayoparamāt pañca nava ca tuṣṭayo 'bhihitāḥ ||50||

ādhyātmikyaḥ (związane z nadjaźnią) catasraḥ (cztery):

prakṛti- (naturą), -upādāna- (braniem/warunkiem), -kāla- (czasem), -bhāgya- (dobrym losem) -ākhyāḥ (nazywane)

bāhyāḥ (zewnętrznych) viṣaya- (przedmiotem) -uparamāt (z zatrzymania) pañca (pięć),

nava ca (oto dziewięć) tuṣṭayaḥ (zadowoleń) abhihitāḥ (wymienionych).

Zadowoleń (tuṣṭi) wymienia się dziewięć; cztery dotyczące życia duchowego, zwą się: 'naturą’ (prakṛti),
'warunkiem’ (upādāna), 'czasem’ (kāla) i 'losem’ (bhāgya);
a pięć jest zewnętrznych, gdyż przedmiot jest powstrzymany [na skutek wstrzymywania się od używania przedmiotów].

ūhaḥ śabdo 'dhyayanaṃ duḥkha-vighāta-trayaṃ suhṛt-prāptiḥ |
dānaṃ ca siddhayo 'ṣṭau siddheḥ pūrvo 'ṅkuśas trividhaḥ ||51||

ūhaḥ (namysł), śabdaḥ (słowo), adhyayanam (studiowanie), duḥkha- (cierpień)-vighāta- (zniszczenie) -trayam (trzech), suhṛt- (przyjaciół) -prāptiḥ (zyskanie), dānam (dobroczynność) ca (i)

[to] siddhayaḥ (doskonałości) aṣṭau (osiem).

siddheḥ (dla doskonałości) pūrvaḥ (wcześniejsze) aṅkuśaḥ (bodźec) trividhaḥ (trojaki­e).

Osiem spełnień (siddhi) to: namysł, słuchanie nauk, studiowanie, zapobieganie trzem cierpieniom, pozyskanie przyjaciół i hojność (dawanie);
poprzednie trzy [tj. błąd, niemoc i zadowolenie] są bodźcem do spełnień.

na vinā bhāvair liṅgaṃ na vinā liṅgena bhāva-nirvṛttiḥ |
liṅgākhyo bhāvākhyas tasmād bhavati dvidhā sargaḥ ||52||

na (nie) vinā bhāvaiḥ (bez emocji) liṅgam (znak),

na (nie) vinā liṅgena (bez znaku) bhāva- (emocji) -nirvṛttiḥ (powściągnięcie).

liṅga-ākhyo (zwane znakiem) bhāva-ākhyaḥ (zwane emocją),

tasmāt (stąd) bhavati (jest) dvidhā (dwojakie) sargaḥ (stworzenie).

Bez stanów świadomości (bhāva) nie ma oznaki – ciała psychicznego (liṅga), a bez oznaki – ciała psychicznego (liṅga), nie rozwiną się stany świadomości;
przeto zwany oznaką – ciałem psychicznym i zwany stanem świadomości –  dwóch rodzajów istnieje świat twórczy (sarga).

aṣṭa-vikalpo daivas tairyagyonaś ca pañcadhā bhavati |
mānuṣyaś caika-vidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ ||53||

aṣṭa-vikalpaḥ (osiem różnorodności) daivaḥ (boskości),

tairyag-yonaḥ ca (a z łon zwierzęcych) pañcadhā (pięć rodzajów)bhavati (jest),

mānuṣyaḥ ca (a ludzi) eka-vidhaḥ (jeden rodzaj) –

samāsataḥ (w skrócie) bhautikaḥ (bytów) sargaḥ (emanacja).

Świat twórczy (sarga) istot wyższych (daiva) różnicuje się na osiem, a pięcioraki jest świat twórczy niższego łona (tairyag-yona),
ludzki jest jeden – one wszystkie stanowią świat twórczy (sarga) stworzony z grubych żywiołów (bhautika).

ūrdhvaṃ sattva-viśālas tamo-viśālaś ca mūlataḥ sargaḥ |
madhye rajo-viśālo brahmādi-stamba-paryantaḥ ||54||

ūrdhvam (u góry) sattva-viśālaḥ (mające istności dominację),

tamas-viśālaḥ ca (a mające dominację mroku) mūlataḥ (od korzeni) sargaḥ (przejawienie),

madhye (po środku) rajas-viśālaḥ (mające dominację barwności) –

brahma-ādi- (od Brahmy) -stamba-paryantaḥ (aż po trawę).

Stworzenie (świat, sarga) od Brahmy aż po kępę trawy jest pełne przejrzystości (sattva) w górze,
a w dole – jest pełne ciemności (tamas); pomiędzy jest pełne radżasu – dynamicznych przemian.

atra jarā-maraṇa-kṛtaṃ duḥkhaṃ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ |
liṅgasyāvinivṛttes tasmād duḥkhaṃ samāsena ||55||

atra (tutaj) jarā-maraṇa-kṛtam (powstałe z narodzin i śmierci) duḥkham (cierpienie) prāpnoti (osiąga) cetanaḥ (świadomość) puruṣaḥ (jaźń).

liṅgasya (znaku) avinivṛtteḥ (od niepowściągięcia).

tasmāt (stąd) duḥkham (cierpienie) samāsena (w skrócie).

Tutaj w tym stworzeniu świadomy Duch – Purusza, doświadcza cierpienia od starości i śmierci,
aż do czasu uwolnienia się od oznaki – ciała psychicznego (liṅga);
dlatego cierpienie jest powszechne (samāsena) i naturalne (svabhāvena)).

ity eṣa prakṛti-kṛto mahad-ādi-viṣaya-bhūta-paryantaḥ |
prati-puruṣa-vimokṣārthaṃ svārtha iva parārtha ārambhaḥ ||56||

iti (oto) eṣa (to) prakṛti-kṛtaḥ (utworzone z pramaterii) mahad-ādi- (począwszy od ogromu) -viṣaya-bhūta-paryantaḥ (aż po przedmioty z żywiołów).

prati-puruṣa- (każdej jaźni) -vimokṣa-artham (w celu wyzwolenia) svārthaḥ (dla siebie) iva (jakby) parārthaḥ (dla drugiego) ārambhaḥ (przedsięwzięte).

Tenże utworzony z materii przedmiot począwszy od [powszechnego] rozumu, a skończywszy na żywiołach,
zaistniał dla drugiego: dla wyzwolenia każdego ducha, choć jak gdyby dla samego siebie.

vatsa-vivṛddhi-nimittaṃ kṣīrasya yathā pravṛttir ajñasya |
puruṣa-vimokṣa-nimittaṃ tathā pravṛttiḥ pradhānasya ||57||

yathā (jak) ajñasya (nieświadomego) kṣīrasya (mleka) pravṛttiḥ (działanie)

vatsa- (cielęcia) -vivṛddhi-nimittam (dla wzrostu),

tathā (tak) pradhānasya (prapodstawy) pravṛttiḥ (działanie)

puruṣa- (jaźni) -vimokṣa-nimittam (dla wyzwolenia).

Tak jak mleko, nieświadome, istnieje celem rozwoju cielęcia,
podobnie istnieje Podstawa (pradhāna) w celu wyzwolenia Ducha.

autsukya-nivṛtty-arthaṃ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ |
puruṣasya vimokṣārthaṃ pravartate tadvad avyaktam ||58||

yathā (jak) kriyāsu (w działaniach) lokaḥ (świat)

autsukya- (tęsknot) -nivṛtti-artham (w celu powściągnięcia) pravartate (toczy się),

tadvat (tak też) avyaktam (nieprzejawione)

puruṣasya (jaźni) vimokṣa-artham (w celu wyzwolenia) pravartate (toczy się).

Tak jak dla zaspokojenia pragnień świat ludzi wzbudzany jest do działania,
tak samo wzbudzane do działania jest Nieprzejawione – dla wyzwolenia Ducha.

raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt |
puruṣasya tathā ātmānam prakāśya vinivartate prakṛtiḥ ||59||

yathā (jak) nartakī (tancerka) raṅgasya (widowni) darśayitvā (ukazawszy) nṛtyāt (z tańca) nivartate (wycofuje się),

tathā (tak) prakṛtiḥ (pramateria) puruṣasya (jaźni) ātmānam (siebie) prakāśya (pokazawszy) vinivartate (wycofuje się).

Tak jak tancerka skończywszy występ przed publicznością schodzi ze sceny,
podobnie materia znika, objawiwszy siebie przed Duchem.

nānā-vidhair upāyair upakāriṇy anupakāriṇaḥ puṃsaḥ |
guṇavaty aguṇasya satas tasyārtham apārthakaṃ carati ||60||

guṇavatī (mająca przymioty) upakāriṇī (służka)

nānā-vidhaiḥ (różnorodnymi) upāyaiḥ (środkami)

anupakāriṇaḥ (niesłużącej) aguṇasya (bezcechowej) sataḥ (będącej bytem) puṃsaḥ (jaźni)

tasya (jej) apārthakam (bezinteresownie) artham (dla celu) carati (działa).

Na różne sposoby Materia, mająca guny, służąca niesłużącemu Duchowi,
będącemu poza gunami – działa dla niego bezinteresownie.

prakṛteḥ sukumārataraṃ na kiñcid astīti me matir bhavati |
yā dṛṣṭāsmīti punar na darśanam upaiti puruṣasya ||61||

prakṛteḥ (od pramaterii) sukumārataram (bardziej młodziutkiego/delikatnego) kiñcit (nic) na asti (nie ma) iti (oto),

me (moje) matiḥ (zdanie) bhavati (jest).

yā (która) dṛṣṭā (zobaczona) asmi (jestem) iti (oto),

puruṣasya (jaźni) punaḥ (ponownie) darśanam (w oglądanie) na upaiti (nie podchodzi).

„Nie ma niczego bardziej dziewiczego niż pramateria” – tak myśli Duch,
a ona: „Zauważył mnie” – i drugi raz nie daje się ujrzeć Duchowi.

tasmān na badhyate nāpi mucyate nāpi saṃsarati kaścit |
saṃsarati badhyate mucyate ca nānāśrayā prakṛtiḥ ||62||

tasmāt (zatem) kaścit (nikt) na badhyate (nie jest wiązany),

na api mucyate (nawet nie jest wyzwalany),

na api saṃsarati (nawet nie transmigruje).

nānā–aśrayā (wsparta w wielu) prakṛtiḥ (pramateria) saṃsarati (transmigruje), badhyate (jest wiązana) mucyate ca (i się wyzwala).

Dlatego nie jest zniewolony, ani nie uwalnia się, ani nie wędruje jakikolwiek [Duch];
wędruje, wiąże się i uwalnia się pramateria, różne mająca oparcia.

rūpaiḥ saptabhir evaṃ badhnāty ātmānam ātmanā prakṛtiḥ |
saiva ca puruṣasyārthaṃ prati vimocayaty eka-rūpeṇa ||63||

evam (w ten sposób) prakṛtiḥ (pramateria) rūpaiḥ (postaciami) saptabhiḥ (siedmioma) ātmanā (sobą) ātmānam (siebie) badhnāti (wiąże).

sā eva ca (i zaiste ona) puruṣasya artham prati (dla korzyści jaźni) eka-rūpeṇa (jedną postacią) vimocayati (sprawia wyzwolenie).

W ten sposób materia sama wiąże się swymi siedmioma postaciami,
a także uwalnia się, dla dobra Ducha, jedną postacią też ona.

evaṃ tattvābhyāsān nāsmi na me nāham ity apariśeṣam |
aviparyayād viśuddhaṃ kevalam utpadyate jñānam ||64||

evam (w ten sposób) tattva-abhyāsāt (dzięki praktyce ze składnikami)

apariśeṣam (nie mająca resztki / zawierająca wszystko), aviparyayāt (w skutek braku błędu) viśuddham (przeczysta), kevalam (jedyna) jñānam (wiedza) utpadyate (powstaje):

na asmi (nie jestem), na me (nie moje), na aham (nie ja) iti (oto).

W ten sposób na skutek ćwiczenia z pierwiastkami (tattva) rodzi się poznanie
„nie jestem, nie mam, nie ja” –  czyste z powodu braku błędu i jedyne.

tena nivṛtta-prasavām artha-vaśāt sapta-rūpa-vinivṛttām |
prakṛtiṃ paśyati puruṣaḥ prekṣakavad avasthitaḥ svasthaḥ ||65||

tena (dzięki temu) artha-vaśāt (na mocy rzeczy)

prekṣakavat (niczym widz) avasthitaḥ (spoczywająca) svasthaḥ (zdrowa) puruṣaḥ (jaźń)

nivṛtta-prasavām (która odwróciła emanację) sapta-rūpa-vinivṛttām (która powściągnęła siedem postaci) prakṛtim (pramaterię) paśyati (ogląda).

Przez to Duch siłą rzeczy z pozycji świadka w sobie oparty ogląda materię,
której twórczość ustała, mającą zanikłe siedem postaci.

 ||66||

samyag-jñānādhigamād dharmādīnām akāraṇa-prāptau |
tiṣṭhati saṃskāra-vaśāc cakra-bhramavad dhṛta-śarīraḥ ||67||

samyak- (właściwej) -jñāna- (wiedzy) -adhigamāt (dzięki poznaniu)

dharma-ādīnām (prawość i pozostałe) akāraṇa- (bezsprawczość) -prāptau (gdy osiągają [loc.absol.])

saṃskāra- (odcisków) -vaśāt (na mocy)

dhṛta- (dzierżone) -śarīraḥ (ciało) tiṣṭhati (trwa),

cakra- (koło) -bhramavat (niczym obracające się).

Gdy skutkiem dojścia do prawdziwego poznania prawość i dalsze
osiągną stan nie powodowania skutku (akāraṇatva),
człowiek pozostaje przy życiu siłą rozpędu, tak jak koło garncarskie.

prāpte śarīra-bhede caritārthatvāt pradhāna-vinivṛttau |
aikāntikam ātyantikam ubhayaṃ kaivalyam āpnoti ||68||

carita-arthatvāt (z powodu odniesienia sukcesu w przedsięwzięciach)

pradhāna- (prapodstawa) -vinivṛttau (gdy się wycofuje [loc.absol.]),

śarīra-bhede (oddzielenie od ciała) prāpte (gdy jest osiągnięte [loc.absol.])

aikāntikam (całkowite) ātyantikam (ostateczne) ubhayam (mające oba) kaivalyam (wyzwolenie) āpnoti (osiąga).

Po oddzieleniu się od ciała, z powodu spełnionego celu, gdy Podstawa jest wycofana,
osiąga oba stany jedyności (kaivalya) – całkowitej (aikāntika) oraz trwałej (atyāntika).

puruṣārtha-jñānam idaṃ guhyaṃ parama-rṣiṇā samākhyātam |
sthity-utpatti-pralayāś cintyante yatra bhūtānām ||69||

parama-rṣiṇā (przez wielkiego wieszcza) idam (ta) guhyam (tajemna) puruṣa-ārtha- (o celu człowieka) -jñānam (wiedza) samākhyātam (przedstawiona).

yatra (w której) bhūtānām (bytów) sthity- (trwanie) -utpatti- (powstawanie) -pralayāḥ (zniszczenie) cintyante (jest przemyślane).

Tę tajemną wiedzę służącą Duchowi wyłożył najlepszy mędrzec;
w niej rozważyło się jak trwają, jak powstają i jak zanikają byty.

etat pavitryam agryaṃ munir āsuraye 'nukampayā pradadau |
āsurir api pañcaśikhāya tena ca bahulī-kṛtaṃ tantram ||70||

anukampayā (ze współczucia) muniḥ (mędrzec) etat (tę) pavitryam (oczyszczającą) agryam (najwyższą) [jñānam] (wiedzę) āsuraye (Asuriemu) pradadau (przekazał).

āsuriḥ api (natomiast Asuri) pañcaśikhāya (Pańcaśiksze).

tena ca (a przez niego) tantram (doktryna) bahulī-kṛtam (rozpowszechniona).

Tę wiedzę przeczystą, najpierwszą, mędrzec przekazał ze współczucia Asuriemu,
Asuri zaś Pańczasiksze, a on rozpowszechnił naukę.

śiṣya-param-parayāgatam īśvara-kṛṣṇena caitad āryābhiḥ |
saṅkṣiptam ārya-matinā samyag vijñāya siddhāntam ||71||

śiṣya- (uczniów) -param-parayā- (w sukcesji) -āgatam (przybyłą) siddhāntam (konkluzję) samyak (właściwie) vijñāya (poznawszy),

ārya-matinā ca (i przez mającego szlachetną myśl) īśvara-kṛṣṇena (przez Iśwarakrysznę) āryābhiḥ (w metrum ārya) etat (ta) [siddhāntam] (konkluzja) saṅkṣiptam (podsumowana).

Otrzymaną przez nieprzerwaną tradycję uczniów, szlachetnej myśli Iśwarakryszna
[wcześniej] poznawszy dokładnie, streścił doktrynę w metrum ārya – 'szlachetnym’.

saptatyāṃ kila yo 'rthās te 'rthāḥ kṛtsnasya ṣaṣṭi-tantrasya |
ākhyāyikā-virahitāḥ para-vāda-vivarjitāś ceti ||72||

yaḥ (co) saptatyām (w siedemdziesiątce) kila (zaiste),

kṛtsnasya (całości) ṣaṣṭi-tantrasya („Doktryny sześćdziesięciu”) te (te) arthāḥ (zagadnienia).

arthāḥ (zagadnienia) ākhyāyikā- (opowiastek) -virahitāḥ (pozbawione),

para-vāda- (poglądów oponentów) -vivarjitāḥ (bez) ca iti (i oto).

Te tylko zagadnienia poruszone zostały w tej „Siedemdziesiątce”,
które w całości należą do „Doktryny sześćdziesięciu” (Ṣaṣṭi-tantra),
ale bez objaśniających przypowieści (ilustracji) i bez obalania zarzutów (paravāda).

tasmāt samāsa-dṛṣṭaṃ śāstram idaṃ nārthataś ca parihīnam |
tantrasya ca bṛhan-mūrter darpaṇa-saṅkrāntam iva bimbam ||73||

tasmāt (dlatego) idam (ta) śāstram (nauka) samāsa-dṛṣṭam (skrótowa),

arthataḥ ca (ale zagadnień) na parihīnam (nie brakuje).

bṛhat-mūrteḥ ca (o obszernym kształcie) tantrasya (doktryny) darpaṇa-saṅkrāntam (obraz w lustrze) iva (jakby) bimbam (odbicie).

Stąd księga ta została ukazana skrótowo, choć bez pomniejszania jej znaczeń;
dla ogromnego korpusu tej wiedzy jest jakgdyby światłem, które w lustrze się odbiło.

kolofon:

Bibliografia

BhG Bhagavadgītā.

GB Gauḍapāda-bhāṣya (1933).

  1. The Sāṁkhya-Kārikā: Īśvara Kṛṣṇa’s Memorable Verses on Sāṁkhya Philosophy with the Commentary of Gauḍapādācārya. Ed. Har Dutt Sharma. Poona: the Oriental Book Agency.
  2. Gauḍapādabhāṣya (1972). Sāṃkhyakārikā of Īśvarakṛṣṇa with the commentary of Gauḍapāda. Trans. T.G. Mainkar. Poona: the Oriental Book Agency.

MV Sāṃkhya-kārikā of Śrīmad Īśvarakṛṣṇa with the Māṭharavṛtti of Māṭharācārya. Edited by Sahityācārya Pt. Viśṇu Prasād Śarmā and the Jayamaṅgalā of Śrī Śaṅkara. Critically edited with an Introduction by Śrī

on the Sāṃkhya-kārikā. Trans. Mahāmahoppādhyāya Ganganath Jha. Introduction and critical notes by Dr. Har Dutt Sharma. Revised and re-edited by Dr. M.M. Patkar. Delhi: Chaukhamba Sanskrit Pratishthan.

PāR Pātañjala-rahasyam, komentarz do YS napisany przez Raghawanandę. Satkārīśarmā  Vaṅgīya. Chowkhamba Sanskrit Series no. 56., Varanasi 1970.

SK Sāṃkhyakārikā (1979). Sanskrit and English translation. In Larson, G.J. Classical Sāṃkhya. Delhi: Motilal Banarsidass (2nd revised ed.; 1st ed., 1969), Appendix B.

STK Sāṅkhya–Tattvakaumudī (2004). TK Tattvakaumudī (2004). The Sāṃkhya-tattva-kaumudī: Vācaspati Miśra’s Commentary on the Sāṃkhya-kārikā. Trans. Mahāmahoppādhyāya Ganganath Jha. Introduction and critical notes by Dr. Har Dutt Sharma. Revised and re-edited by Dr. M.M. Patkar. Delhi: Chaukhamba Sanskrit Pratishthan.

YB Yoga-bhāṣya. Patrz: YS. 

YBhās Bhāsvatī. Komentarz do YS. 

YD Yuktidīpikā.

Sāṅkhyakārikā(With Tatw Prabhā Saṅskrit & Hindi Commentary by Dr. R.S. Tripāthi And Yuktidīpikā Vivṛti by unknown author) of Īśwar Kṛṣṇa. Edited With Critical and Explanatory notes and literary Introduction.

YS Yogasūtra. Leon Cyboran: Jogasutry – Przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie. PWN, Wydanie II zmienione, Warszawa 2014.

YSC Yoga-siddhānta-candrikā „Księżyc doktryny jogi”, komentarz do Jogasutr napisany przez Narajanatirthę.
DCPS Dhamma-czakkappawattana-sutta czyli Kazanie o wprawieniu w ruch koła Prawa (Winaja, Maha-wagga I.6). Patrz: MEJOR 2001: 238-241.

YSVi Yogasūtra-vivaraṇa, komentarz do YS napisany przez Śankarę Bhagawatpadę.

Opracowania:

Mejor, M.: Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach. Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.

Kryński, J.: „Próba zastosowania metody Caturvyūha w analizie 'Sankhjakariki”. Praca magisterska napisana pod kierunkiem T.Rucińskiego. ATK 1984 [nieopublikowana].

Solomon, Esther A. (ed.): The Commentaries of the Sāṁkhya Kārikā – A Study. Gujarat University, Ahmedabad-9.

Łucyszyna, O.: Filozofia Słowa klasycznej i poklasycznej sankhji. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2018.

Karnataka, V.: Yogavijñānaśabdakośaḥ [Słownik filozofii jogi] (vol. 1-2). Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, Varanasi 2014.

Jakubczak, M.: „Podstawy Filozofii Sankhji”. W: Filozofia Wschodu. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001: 39–57.

Jakubczak, M.: „Iśwarakriszna: Sankhjakarika.” W: Filozofia Wschodu. Wybór tekstów. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002: 81–98.

Tokarz, F.: Z filozofii indyjskiej kwestie wybrane cz. II. KUL 1985.